COMER NO MES DE POMONA

Puta e Pomona eran, na mitoloxía romana, deusas tutelares de xardineiros e horteláns. A primeira relacionábase coa poda. A segunda, cos froitos e, por extensión, coas árbores froiteiras, cos xardíns e coas hortas. Pomona, asociada á abundancia, ocupábase tamén da vide e da oliveira. Detestaba a natureza salvaxe e ningunha deidade coñecía coma ela a arte do cultivo.

Patrona pomorum (Señora dos froitos), non sentía ningunha atración polos deuses masculinos, a pesar de ser requerida frecuentemente polos sátiros. Ao final caeu, con certo engano, nas mans de Vertumno, divindade das estacións e das árbores froiteiras. Da categoría menos importante das deidades, non se lle dedicaba ningunha festa, pero tiña encomendada, segundo o poeta Ausonio, a tutela do mes de setembro, mes da golosume das hortas e das árbores, mes no que andamos, mes que parece feito para colmar os sentidos con olores, sabores e texturas antes da espidez do inverno.

De Pomona deriva a palabra pomar (para moitos maciñeira, mazanceira, mazaira ou maciro) e as mazás caídas dos pomares como sudes do final do verán deberon causar grato pracer á deusa. A mazá é, na Biblia, un elemento tentador. Só o máis preciado daquel edén podía ser utilizado por Eva para tentar a Adán. E se, segundo o cristianismo, foi parte da culpa dos nosos males, chegado o mes de Pomona, a mazá volve a ser unha tentación para os ollos, para o nariz e, sobre todo para o padal, perante o que se pode disfrazar de varias formas, ademais de introducila na comida como simple sobremesa ou “tente en pé”.

Mazás que din romanas

Na casa, en chegando o mes de Pomona, saben que van comer “mazá con todo”. Con tal de que sexa do país –ou cando menos agridoce- vai para reforzar, amansar ou temperar a sapidez. Nas lamboadas: asadas, en chulas, bolos, tortas, empanadas, tortillas, doce, marmelada… Para entrante, nada máis apetitoso que magras de xamón ou cortes de embutido con carne ou marmelada de mazá. Na cociña común, vai engadida a calquera prato de arroz, ás ensaladas, a asados ou grellados de pito e mais de porco, ao leito dunhas albóndigas de carnes mesturadas con algo de canela, á salsa de tomate, a calquera peixe azul en compota ou rebandas cociñadas canda el, e en escabeches de peixe. ¡Ah! E sobre todo, metida en empanadas de xoubas, de xardas ou xurelos.

DO XORNALISMO LITERARIO

O que mellor me aproxima ao concepto de Xornalismo Literario é á miña biografía. Meu pai puxera en min as súas frustradas aspiracións de “escribir nos xornais” e contoume unhas cen veces que publicara en El Progreso o artigo “El ciego de Gondel”, nacido dunha anécdota acaecida na súa xastrería. A lazarilla do cego de Ferreiros, que lle encargara un pantalón de pana, desde que marcharan, volveu subir as escaleiras para lle dar o derradeiro recado do amo: “Di o cego, que non lle bote os petos do pantalón de dril, senón de lenzo”. Resultáralle tan solemne e motivador que conseguira colocar o artigo nunha rotativa, que daquela non imprimían en galego.

Coa idea de “creación emocionada que nace dunha frase suxerente”, cheguei a Lugo para estudiar Maxisterio, disposta a conquistar tamén El Progreso, o mítico xornal de todos os luguese. Para iso empregaba as horas libres en percorrer a muralla, revisar a catedral e as salas do museo, que era o que máis me podía emocionar. Había que facerse coa frase máxica que ía dar de si un artigo co que sorprender a meu pai. O resultado foi desalentador: nada me proporcionaba aquel galano.

E meu pai tivo que conformarse con que eu exercese durante dous anos a corresponsalía dunha emisora de radio na que narraba as novidades da comarca dos Ancares unha vez á semana. Para este traballo elixíranme porque acababa de publicara un libro de poemas. E, aínda que non me atrevería a lle chamar a aquilo xornalismo literario, sei que foi o inicio, pois procuraba orixinalidade e estilo propio. Esta experiencia acabou no 1973 e non volvín ter relación cun medio ata 1992, cando me animou a entrar en contacto coa prensa o meu home, Xesús Rábade Paredes, que é tan amante do xornalismo literario como era meu pai morto xa había tempo.

Empecei a publicar algún traballiño en El Correo Gallego con moito esforzo porque me vía limitada pola temática. Algo máis tarde, encargueime do espazo que Xesús pretendía deixar para coller un respiro, tomei gusto por esta dedicación e alí quedei coa columniña semanal que veño mantendo. Estoulle moi agradecida, como escritora, ao arrequecemento que me presta a colaboración no xornal. Porque crear un texto de 1965 caracteres, interxenérico, que hora se parece a un poema, ora a unha narración; ora é descritivo, ora se implica nun liña argumental; ora está cargado de humor, ora destila raiba contida; ora se apega ao acontecer, ora é puramente imaxinativo é un traballo moi exercitante e e transferible aos textos literarios. Traballo suxeito ao tempo, non me agobia porque non é diario. Para perfilar esta interacción coa sociedade, unha das grandes ventaxes de publicar nun xornal, teño sete días para me enchoupar co que pasa, acotando espazos que me interesan e poden interesar aos presuntos lectores, tomando notas variopintas para un ficheiro non sempre aproveitado pero útil.

O que eu entendo por xornalismo literario é unha escrita próxima á realidade que atopa o seu sentido entre o discurso plural que describe o mundo día a día complementando a persecución dos clásicos cinco “w”. Esta promiscuidade coa noticia é quen somete este traballo a un destino efémero. Estamos tan próximos á realidade que temos que captar o interese de quen procura as páxinas do xornal para enteirarse do que pasa no mundo e, de paso, desfrutar cun discurso que pode explotar as connotacións das palabras, estimular o gozo estético da lingua e resaltar a liberdade de pensamento segundo a subxectividade coa que cadaquén é capaz de ver as cousas.

O artigo, unha privilexiada fiestra para asomarse ao mundo.

E non querería acabar esta pequena disertación sen render unha homenaxe a dous mestres desta escrita dos que eu procuro aprender o valor que ten o xornalismo literario: o noso inimitable Álvaro Cunqueiro, o señor das palabras e o discurso engaiolante, e Juan José Millás, capaz de crear un admirable artigo con só facerlles percorrer ás palabras os profundos recoveques dese xénero que el mesmo bautizou co nome de “articuentos”.

RICOS E POBRES

É difícil marcar a liña que deslinda ricos de pobres, en parte porque hai pobres que se comportan como ricos, apoiando os principios neoliberais, e hai ricos que non se ven satisfeitos co que teñen, como se fosen pobres. Seica ao conde de Romanones lle dixo alguén que viña o comunismo e el respondeu: “Déixeo que veña. Entre o que teño e o que me vai tocar…”. Tamén a sabedoría popular fai referencia ao desmesurado apego á riqueza cos refráns “Na casa chea/ cabe a ola allea” e “Corre o ouro pró tesouro”.

Os ricos más ricos están de moda, non só porque anden á última, senón porque van ter que pagar un imposto transitorio dous anos –¿apretalos máis cae en abuso?- para paliar “la que está cayendo”, como lle chaman á situación algúns tertulianos. Na crise na que estamos, que fai lles bailar ás bolsas caprichosas danzas diarias nos parquets, os ricos corren grandes riscos. Como dixo unha glamourosa dona, son os que teñen que perder, porque os pobres, e máis se son de solemnidade, xa non teñen nada. É triste oír isto con xente que o pasa mal e unha desfeita que ven en fervenzas con consecuencias impredecibles.

E este é o noso rolo de mundo desenvolvido, ónfalo da terra e reitor dela. Porque hai que mirar outro no que os nosos pobres serían afortunados. Estamos a sufrir unha crise capitalista inmoral porque foi provocada por desaprensivos que marcharon cos petos cheos á nosa conta. Pero é esta sociedade capitalista a que está a aprofundar cada vez máis nas desigualdades dun planeta no que morren de fame 950 millóns de persoas e viven baixo o umbral da pobreza 4700 millóns. O desemprego e a precariedade comprende ao 80% dos habitantes. O 45% malvive sen auga e o 50% non ten servizos educativos nin sanitarios. Nós somos colaboradores para que se derretan os polos, cambie o clima con graves consecuencias para o mundo pobre de verdade e se extingan especies. Hai analistas do fenómeno que cren que a nosa crise se produciu cando a explotación do planeta xa non é rendible para mil empresas multinacionais e para dous millóns e medio de grandes millonarios. Cada vez máis cartos están en menos mans.

Hai oito días as mulleres gregas esgarafetábanse nas rebaixas para mercar o vestido do seus soños. Parecía o inicio dunha traxedia clásica. E é que non sei se os deuses decidiron volver ao Olimpo para cargaren eles cos nos nosos destinos.

TRIEDRO CROMÁTICO

PERCORRER O DONSAL

O Donsal é un río dos Ancares, canceladés, afluínte do Navia, rescatado –empezando por lle atopar o nome-, e vitalizado cun sendeiro que permite acompañalo desde o nacemento á morte. No seu percurso aínda se conservaban ruínas de muíños, pequenas centrais eléctricas de dínamo e un batán, a primeira máquina que fora abandonada.

A existencia destes elementos facilitadores da vida daqueles habitantes indica que é un río con fervenzas e desniveis que proporcionaban forza hidráulica para mover os rudimentarios artiluxios. Por riba das súas augas, e para facilitar o seu traspaso, téndese a madeira de pontigos roídos polas queixadas do tempo. Parte desta riqueza etnográfica xa está restaurada. O resto agarda por algún tipo de protección oficial, que esperemos que non tarde.

 Mais onda o Donsal a riqueza aumenta coa abundanza de construcións enxebres: ouriceiras –cercados redondos paredados con pedra para apodrecer os ourizos e curtir as castañas cando os castiñeiros eran varexados-, e aldeas con restos de pallozas e edificios á maneira da zona, algúns xa convertidos en casa de turismo. Verbo da natureza, o espazo tamén é  valioso pola flora e fauna autóctonas que conserva.

 O sonoroso Donsal pasa por rochas carpichosas, soutos centenarios, prados esmeraldinos e, en certos lugares, camiña por onda os restos dunha calzada romana. As súas augas acariñan a pel dalgunha lontra e o verdor das súas rabazas contrasta cos marróns do outono e a  espidez invernal que non tapan as herbas.

 Nos Ancares, este atractivo sustentador dun lecer de cultura ecolóxica estivo abandonado e escondido, pois á veciñanza non lle é doado atopar valor nos elementos que recordan as épocas máis duras do seu pasado. Son os que se van, e volven tras ver mundo, quen descobren a calidade de vida que as sociedades máis desenvoltas botan de menos.

 

Sobre o Donsal (c.1964) cunha certa estética "Arros amargo".

No caso do Donsal, foi unha asociación ecolóxica promovida por un nativo, Antonio Álvarez González,  quen se mobilizou para que se faga notar e sexa motor de transformación económica dun mundo rural que ten como oferta o que a sociedade máis moderna demanda: historia conservada en pedra e utensilios, e forza telúrica na paisaxe. A percorrer a ruta do Donsal xa chegan grupos de lonxe atraídos pola súa dificultade media, a fermosura natural e a contorna humana altamente acolledora.  

O MEU MAR LITERARIO

O ATLÁNTICO GALEGO, FONTE DE INSPIRACIÓN LITERARIA

Mais non quedou o mar como un espazo reservado ás emocións senón que se converteu tamén nun escenario valioso para acoller a obra literaria, tanto lírica como narrativa. Este mar é o das rías atlánticas.  Porque, cando recorro á inmensidade da auga, á teimosía das ondas e a ruxida das areas para servir de fondo ás creacións coas que pretendeo transmitirlle infancia, aínda que non só, a emoción lírica ou o desenvolvemento dunha historia, volvo a aquelas praias nas que compartín cos fillos a aventura de medrarmos.

Foi neses espazos litorais, os máis libres e permisores do abraio estético ou das pequenas aventuras persoais, onde percibín sensacións que proviñan do seu gozo ou do seu medo e tiven a sorte de poder levalas ao campo da literatura para llelas devolver aos  inspiradores e primeiros destinatarios da miña obra infantil. E cando medraron, seguín observando a outras criaturas que se aproximan ao mar e nelas fun atopando recursos líricos, xeitos de narrar e mesmo diálogos de imposible invención para quen deixou a infancia.    

O meu terceiro mar, xa que logo, é un elemento importante na miña obra dedicada aos máis novos. É un mar habitado que adoita servir de recreo á familia, e facilita a interacción dos seus membros e a aparición de conflitos e solucións. Que permite escapadas solitarias cando axexa o desacougo. Que invita co seu silencio ou monotonía a facer xa reflexións propias da moral autónoma. Que permite aflorar os medos atávicos e vencelos. Que serve de espazo máxico acugulado de raíces míticas. Que ensina a natureza máis suxestiva e misteriosa agochadora dos poboadores esquivos. E que permite a un tempo a socialización, o refuxio, o ensimismamento e a aventura. 

Baixo dunha pena da ría de Arousa, entre Aguiño e a illa de Sálvora, ten a escola D. Polbo da Touza Longal, á que acoden todas as mañás os peixiños da rodeada para leren nas oucas. Na praia de Mosqueiros de Castiñeiras quedaron as pegadas de Patapau, a gaivota manca dos ovos máxicos viva metáfora do comportamento deste país coa lingua propia. Aquí chegaron tamén os obreiros unha tarde e colocaron aló no fondo un semáforo para organizar o tráfico dos peixes. E o león Rumrum devece por ir a Ribeira para coñecer o mar de verdade, o que ten a auga verde-azul e peixes na barriga, o que vira súa avoa, a leoa que saíra da selva para ser artista de circo.

Illa Redonda, creada polo xigante Guilfrei, é meta dunha viaxe fantástica para Dores e a avoa Elvira, gañada na escolar por unha carreira de caracois, que está no arquipélago das Cíes e garda alí todos os misterios baixo unha area que parece azúcar.

O rei Dagoberto visitou a Cosme na praia da Ladeira de Baiona espantándolle os cangarexos e deixándolle como recompensa o seu anel de zafiro que servirá de comprobante de que non mente cando conta a súa real presenza.

Coa praia de Patos como fondo, transcorre a historia de Guillermo desde que escapa dun conto da biblioteca ata que atopa unha avoa que lle proporciona roupa actual e o acolle na súa habitación e na súa vida.

A mulatiña Anahí baixa á praia de Sartaxes de Rianxo no día máis triste da súa vida e acaba coñecendo a un neno solitario que lle permite levarlle á avoa defunda o sabor dun aguacate. Onda esta praia tamén vive Pelos, o can da mociña que fará de cicerone á propietaria dun can de luxo, Tresky e grazas a ela a dona atopará un vedraño que, cando sexa reconstruído, vailles cambiar a vida a todos.

E Raúl pasará os peores momentos da incapacidade para dicir non cando veraneaba coa familia na praia da Cunchas e non era capaz de se negar a poñer os bañadores horribles que lle regalaba a súa madriña.

Porque o mar, xunto cos meus Ancares aínda que oposto a eles, é o espazo que mellor sustenta a fantasía da miña literatura. 

OS MEUS (MOITOS) MARES

OS MEUS (MOITOS) MARES

                                                            Através do teu coraçao passou um barco

                                                     que nao para de seguir sem ti o seu caminho.

                                                                          Sophia de Mello

Os mares foron chegando, diversos, ás diferentes etapas da miña vida para me descubriren as emocións do repouso azul, a media verdade das colores e, ao mesmo tempo, a existencia dunha cecina de alma que mana da memoria coa racionalidade da táboa de Pitágoras e da criba de Eratóstenes.

O Cantábrico, que visitaba en Donostia cada verán entre os cinco e os sete anos, foi quen me doou o primeiro cheiro salitrado e o medo a afondar. Un día fun quen de inventar que estaba enferma para non me bañar na Concha. Con esta acción revolucionei dous días casa que nos acollía, pois houbo que me atender por quendas. Xa que logo, o mar da infancia propia, unido ao olor da colonia Royal Ambrée que me botaban, ao sabor a chocolate nas merendas dos caseríos e, sobre todo, á ausencia de sinos que tocaran a morto, sons que me atormentaban na miña vila, vai apegado ao meu primeiro cargo de conciencia.

Á beira do Cantábrico galego pasei tres meses en ocasións próximas pero moi diferentes. A primeira, ao inicio da mocidade, cando tiven que facer en Benquerencia un campamento que a Sección Feminina esixía para sermos mestras. Aquela experiencia dooume a sensación da area miudísima e das escumas frías que tentan a resistencia dos rochedos e é tamén o fondo da relembranza das oracións en requilorio obrigatorio e colectivo tres veces ao día e das primeiras reflexións sobre a disciplina absurda que nos impoñían aquelas mulleres. Sendo xa mestra, coas mesmas impresións físicas por ser no mesmo mar e pola proximidade do tempo, agora na praia de Area, atendín dous veráns unha colonia de rapazas. Verbo das medras interiores, foron os veráns que culminaron a miña camaradería e a asunción da responsabilidade.

Uns anos máis tarde topei coas rías atlánticas, un piélago case domeado que enche hoxe os meus ollos de tranquilidade. O mar destas rías é o mar das grandes emocións que me foron culminando, a golpe de marés, a adultez toda.

Na praia de Carragueiro decidín publicar o meu primeiro poemario. Na de Testal topei con ese amor estable e duradeiro co que se soña. Na de Castiñeiras vin medrar os meus fillos de verán en verán. E agora en Abuín, a extrema deste océano orfo das flores e dos barcos briosos de Chariño, as dornas erguen os arreos como Crucificados e os  paxaros escriben por riba caligramas mentres escoito unha intemporal cantata de sereas nas amencidas lenes, nos solpores vagacentos e nas noites agriladas que se emborrachan, chegado o mes de abril, co perfume dos limoeiros e as laranxeiras.

O derradeiro dos meus mares fórmano un colectivo de nomes estudados nos vellos libros de xeografía. Pura poeira de palabras, é o mar ao que pertencen  aqueles cabos, golfos, estreitos e penínsulas que foron recitados en ringleira perante un mapa tanto tempo atrás que parece que aconteceu noutra vida. Mediterráneo, Bósforo, Exeo, Báltico, fiordos, Caribe… É un mar múltiple, rescatado dos atlas, que se descobre no voo dun avión ou na estadía pasaxeira en calquera lugar do mundo.

Rianxo (Ría de Arousa)

Mais non quedou o mar como un espazo reservado ás emocións senón que se converteu tamén nun escenario moi valioso para acoller o desenvolvemento da obra literaria, tanto lírica como narrativa. E este mar, non cabe dúbida, é o das rías atlánticas. 

O XOGO DO ENSINO: DA FICCIÓN Á REALIDADE

O neno e a nena xogan a “de mentira” ou a “de verdade”. Pregúntanse un ao outro: “¿A que xogamos?”. E deciden que sexa a “de mentira”. E son príncipe e princesa. Lobo e Carapuchiña. Aguia e raposo… E sacan as bonecas, os coches, os osiños, as caixas e todo o conxunto de xogos e xoguetes que posúen, que non son poucos. Ás veces son Hansel e Gretel. Daquela fan cabanas en calquera recanto da casa cunha cubrecama que arman coa vasoira, a fregona e o apañador.

Se deciden xogar a “de verdade”, asumen os roles de seu pai e súa nai e falan dos problemas da casa. Pero axiña pasan aos do seu traballo de ensinantes. E ao pouco tempo resolven conflictos do recreo, pregúntanse como lles foi o día, cóntanse experiencias bonitas ou menos bonitas, preparan un caderno de exercicios, póñense a corrixir uns papeis con bolis rubios e pídenlles silencio ás paredes para poder traballar…

Eles sempre xogan. Aínda non foron á escola. Coñécena de oídas mentres comen, os bañan, os visten ou andan pola casa. Non saben como é, pero si que é xogable. Porque xa distinguen o xogo de ficción simple do xogo de ficción complexa. A ficción simple é xogar á verdade e a ficción complexa é xogar á mentira. E parecen igualmente entretidos e felices das dúas maneiras sen sinal entendible que poida explicar por que escollen unha modalidade ou a outra.

Pero o papá e a mamá si distinguen a ficción da realidade. Saben como podería desenvolverse o seu traballo (ficción) e como é  o seu labor de dura por todas partes (realidade). Como cada vez ambas categorías se separan máis ata se faceren irreconciliables, non o pasan igual con unha nin coa outra.

Pero están marabillados do grao de profesionalidade e abnegación que alcanzan na ficción simple o neno e a nena.

UN BODEGÓN INDÍXENA DE SETEMBRO

 

Díxome Ruth Varela, cando o viu, que é o primeiro bodegón da Historia que incorpora a Flor de Santiago e que, en todas as láminas que leva visto, non hai nada tan auténtico ou tan indíxena como esta imaxe.

A Flor de Santiago, (Formosísima para Linneo e máis tarde Narcissum Indicum Jacobeum para Clusius) é orixinaria de México. O nome orixinal, en linga náhualtl, é Atzcalxóchitl e era frecuente nos centros cerimoniais. Estaba tamén nos xardíns de Moctezuma II. A finais do século XVI a viaxa a España, en arca de madeira, na Primeira expedición naturalista financiada pola Coroa Española. Pola súa semellanza coa  Cruz dos Cabaleiros de Santiago, aquí chamáronlle Flor de Santiago. A recuperación da flor e do seu símbolo débese ao traballo da arquitecta compostelana Ruth Varela, que foi alumna miña no seu tempo e a quen lle ensinei o bodegón.

Porque cando publicou o seu traballo, eu descubrín que a tiña na miña horta, moi mimada pola súa fermosura. Agora, cando florece, envíolle fotos de cadansúa flor, unha soa por bulbo, lunática ou caprichosa. Esta debía ter aparecido na primavera pero o día que preparei esa foto estaba florida.

Dime Ruth para xustificar as anteriores palabras: “O conxunto lémbrame moito ás ofrendas que, aínda hoxe, fan os indíxenas, con tarros e bandeixas de froitas e flores que quedan agochados nos buratos das rochas. ¿Sabías que a palabra “cocón” é de orixe azteca e naceu referida aos españois (coidado que ven o cocón). Por alí tamén usan o noso “disque” e os indíxenas bailan as danzas de Betanzos. E así hai mil cousas galegas por alá dende que o frade coruñés lle deixou dito a Dona Juana “a nada tola” ese nome de Nueva Galicia para as terras bendecidas en nome de Santiago, no oeste de México”. 

Quero compartir con Vdes. o bodegón indíxena e a flor que representa a cidade que máis quero.

OS MEDOS

Paporrubio, en Abuín papoia, asustado

Non hai nada máis frustante para unha buscadora de cogomelos que volver co cestiño baldeiro e a navalla por estrear. Sáese ao campo co entusiasmo de bater co miragre que produce o reino micetal e outravolta  compróbase que el non atende os nosos desexos. Nin sequera observa os costumes que lle dita a climatoloxía.

 Pero se á volta dás co medo concentrado no ollo dun paporrubio que unha persoa hábil ven de liberar da boca dun gato e podes observarte de cerca no minúsculo espello esférico que simboliza o abismo, a frustración queda esquecida e empezas a ver claros, quizabes por vez primeira, os efectos desta paralizante sensación negativa, desta emoción primaria en contra do risco e desa ameaza que  temos en común co resto dos animais.

 Daquela, o punto negro e insondable, a fiestra que o paxariño che abre cara a sima común delata os teus propios medos, os que coñeces sabéndolles as causas e os que levas aínda soterrados no máis profundo pozo inconsciente que poden saltar ante calquera estímulo.

”¿Queres unha papoia?”, bérrame o veciño, amosándome unha man estendida. Estou a uns cantos metros e non vexo que me ofrece. Voume achegando e albisco no seu conco un paporrubio, que nas terras rianxeiras chaman papoia. A carón del, fálame da historia dun gato chegado a señorito que mata por matar fóra da casa e despois entra nela para comer croquetas de bote. O instinto sanguiñento, xa sen finalidade, levouno este outono exclusivamente á caza de paxaros. “Antes aínda liquidaba algún rato da horta e traíaonolo para que os viramos, pero hogano deulle polas papoias. Non deixa unha. Esta quiteilla xusto antes de lle botar o dente. Tivo sorte. Pero agora non quere marchar da miña man”. E alí está o cantor totalmente paralizado. Os dediños enguruñados, as alas caídas, o peteiro inmóbil. O ollo conxelado amostra ao mundo a gran dificultade de vivir. A man humana non lle parecería un bo lugar para buscar repouso, mais agora non pode fuxir dela. Colocámolo riba dunha parede, termamos del e ao pouco tempo puido alzar un voo curto ata a árbore máis próxima.

E subo para a casa meditando unhas palabras de Frank Herbert: “Afrontarei o meu medo. Permitirei que pase por riba de min e ao meu través. E cando pase, xirarei o meu ollo interior para esculcar o camiño que seguiu. Por onde teña pasado, xa non quedará nada. Só estaréis eu”.