A VOLTAS COA CULTURA

 

Preciso falar co edil de cultura dun Concello e chámoo por teléfono. Sae unha máquina parlante preguntándome en que lingua quero ser atendida. Elixo e vaime nomeando áreas de destino da chamada para que eu prema nun número. Pasan oito e non aparece cultura. Daquela xa só me queda a intervención da operadora que pon fin á conversa mixta á que nos afixo a tecnoloxía. Cultura non ten departamento asignado, pero afortunadamente aínda hai unha persoa que resolve o que preciso.

Rebaixóuselle á cultura demasiado o seu valor. En lugar de ser presentada como unha necesidade vital para o desenvolvemento persoal e social, parece que quere situarse no terreo do superfluo cando non nun espazo confuso que serve de paraugas a un fato de persoas que tentan vivir a expensas de subvencións públicas. E xa non digamos se a cultura se fai en galego, que onde vai parar tal ousadía.

Porque non é doado pensar que vaia desaparecendo a palabra cultura porque o seu contido calou na organización da sociedade e se fixo innecesaria, como un adxectivo epíteto. Se fose así, calquera departamento de calquera nivel organizativo levaría implícito o seu concepto. Daquela ata se entendería que non fosen necesarios departamentos específicos que a atendesen.

Sendo así, o urbanismo e as obras públicas que contemplasen as persoas como usuarias en solidariedade coas que menos posúen, coidando a integración das diferencias, o equilibrio co medio ambiente, a mellora da vida comunitaria coa ética como norte, sería xa cultura. Unha educación institucional respectuosa coas características dos individuos, compensatoria das grandes desigualdades, na que o alumnado fose aprendendo de forma interactiva como debe funcionar a sociedade democrática, sería cultura. Unha economía reequilibradora que buscase a satisfacción das necesidades básicas da poboación e a participación nun ocio digno no que a creatividade xogase un importante papel, que non soubese de paraísos fiscais nin se concentrase nunha porcentaxe mínima de carteiras, sería e tería cultura.

Pucharcas

¿Debe a cultura incluírse en toda a actividade humana? Máis difícil de definir que a propia poesía, pasou pola historia arriquecéndose e adquirindo tantos matices e xiros que ben puidese evoluír cara ese lado. Pero temo que as cousas vaian camiñando no sentido contrario.

CUNQUEIRO E OS COGOMELOS

 No artigo El viaje al bosque, publicado en El Progreso de Lugo o Día de Defuntos de 1956 e recollido en O reino da chuvia (Deputación de Lugo, 1992) di Álvaro Cunqueiro que, aproveitando a volta do sol ao mundo por crebaren as lentas brétemas do outono, foi ao monte a recolectar cogomelos e axiña atopou unha familia de “entolomas lívidas” (Entoloma lividum) co seu característico olor a fariña recén muda. Como sabía que eran velenosos, alí os deixou e seguiu buscando por entre a folla caída ata atopar nas morangueiras unha tribo de “clitipoli brunili” (Clitopilus prunulus?), que tamén ole a fariña pero é un bo comestible, e que os levou para a casa con mentes de os refogar con manteiga, salalos, saudalos con pementa e un amecido de faragulla de pan, e facer con eles un festexo.

O tema do outono e os cogomelos permítelle a Cunqueiro evocar a un Rousseau que sabía distinguir os entolomas e que nunha das saídas na súa procura empezou a vagabundaxe; ao calvinismo da cidade de Xenebra, máis hipócrita que herética, causante coa súa intolerancia de que o entoloma acabase sendo velenoso; a aqueles poetas orientais que lles chamaron ás delicadas cerámicas do periodo K’ang Hsi a sombra dun paxaro azul; e aos violíns de Hungría, que manexados por hábiles mans, fan gozar desde Brahms a Bela Bártok.

Cesta con lactarius deliciosus

Fermoso como unha Amanita muscaria, este texto é a mellor arenga para animar a quen se queira iniciar na micofilia, porque contén implícitos e fermoseados os principios básicos polos que se rexen os buscadores, que non son outros que a procura, tras dos días destintados e  nostálxicos que nos deixa setembro, dunha paisaxe tan solemne “como os bosques que pintou Claudio de Lorena cando levou ao lenzo a viaxe do mozo Tobías”; a admiración do distinto proceder da natureza simbolizada nas árbores perante a morte aparente ata acabaren, como as bidueiras, “que parece que derraman un tesouro de moedas antigas carolos do rei ou anxos das cidades hanseáticas, Luíses de ouro”; a necesidade de recoñecer ben nesta aventura as especies fúnxicas que se pretenden comer, aplicándolles os coñecementos e a percepción da maior parte dos sentidos; a capacidade máxica que ten a memoria para integrar as diferentes experiencias nas emocións que suscitan a natureza, as súas leis e as súas marabillas; e, finalmente, o imperativo moral de facer a boca auga co disfrute gastronómico nunha mesa case organizada como un rito, que é no que adoitan rematar este tipo de excursións.

MULLER QUE CHORA SOA

ORBALLO

Se a folla garda encima todo o orballo

nunha mañá de sol

é porque tamén ela anda a chorar

de lonxe coa muller que chora soa.

DOS MAPAS OLVIDADOS

FOLLAS DO OUTONO

Se eu puidese pintar todos os mapas

que xa colguei no olvido

parecerían follas que os meus dedos

apañaron da tarde.

LACTARIUS AO FORNO

 

LACTARIUS AO FORNO

Os cogomelos, tan diferentes entre eles como as carnes, as froitas ou as verduras, teñen unha variedade de sabores e texturas que paga a pena descubrir. Foron tidos durante moito tempo por alimento de pobres, pero hoxe son considerados polos gurmets como un dos manxares máis sabedores, figuran nas mellores cartas e o grandes cociñeiros están investigando as moitas posibilidades que aínda están por descubrir.

Os cogomelos silvestres non reciben tratamento químico durante o seu desenvolvemento. Son, xa que logo, altamente ecolóxicos. E, sen chegaren a alimento completo, posúen o dobre de proteínas que os vexetais. Conteñen azúcares, graxas e sales minerais, así como os nove aminoácidos esenciais, leucina e lisina, ausentes na maioría dos cereais, un bo aporte de vitamina C, D, niacina, ácido pantoténico, riboflavina, B6 e ácido fólico. Teñen moita fibra e moita auga e son moi baixos en calorías e carbohidratos. O seu consumo é bo complemento da alimentación.

Hoxe preséntovos unha maneira de preparar lactarius moi do meu gusto. Colócanse nunha fonte de forno coa parte cóncava cara arriba. Bótaselles sal, allo e perixel picadiños, pementa e pan relado. Réganse con aceite de oliva virxe e métense ao forno ata que encollan e se douren lixeiramente.

Ide a eles aos piñeirais, que estamos no momento. Probade a receita e que vos presten.

TRISTEZA

TRISTEZA

Non sabes de onde ven nin o que busca

pero ábreslle a xanela

para que te agabee corpo arriba

como fai unha hedra na parede.

VIAXE EN TREN

Nalgún tren, como nos avións, tes a alternativa de adquirir dúas clases de billete, un máis luxoso e outro máis vulgar. O billete luxoso do tren chámase de clase preferente e o máis barato, coincidindo co dos avións, de clase turista. As persoas que se moven para traballar e non teñen excesos económicos acaban indo de turistas pola vida e de por vida. Todos somos iguais na teoría, mais na práctica, os viaxeiros que soben ou se apean teñen marca de clase polo vagón que os usan. Peor era antes –antes para min son, cando menos, cincuenta anos, claro- cando había tres estatus de vaixeiros e os do último ían sentados en banco ou nas maletas repartindo comida de friameira. Aqueles entrañables coches destartalados eran lugar de ágapes colectivos e xenerosos precisamente entre quen menos tiñan.

Como vas de turista, acabas interpretando este papel mentres non chegas ao lugar de traballo. Incluso botas de menos non levar, como as mozas que van ao teu carón, un bocata de pan con aguacate, que unta e mola. Os turistas andan cansos e ti non tes máis remedio que facer que adormeces de cada pouco simulando espabilar cando os topónimos avisan da próxima parada. E volves mirar pola ventá para interiorizar a paisaxe que se fuga. 

Cando a máquina para, abenzoas non ser fumadora para non baixar ao andén matar a ansia. Agora bótaslle a mirada ao edificio onde está rotulado o nome que acabas de oír, A Rúa Petín. E chama á túa atención unha pintada: “A burocracia é como unha bicicleta sen rodas na que todos pedalean para que non se mova”. Sacas o teu bloc de notas e escríbela para non a esquecer. Nunca se sabe onde está a sabedoría.

Todos temos unha débeda con ese tren que nos leva e que nos trae. Manuel Curros Enríquez escribiu en Aires da miña terra (1880) un poema recoñecéndolle o seu papel de revolucionario comunicador: “Na chegada a Ourense da primeira locomotora”. Velahí ven, velahí ven avantando/ cómaros e corgas, e vales, e cerros. / ¡Vinde vela, mociños e mozas!/ ¡Saludaina, rapaces e vellos!/ Por onde ela pasa/ fecunda os terreos,/ espértanse os homes,/  frolecen os eidos. Por iso a estación do futuro AVE en Ourense debe levar o nome do poeta como homenaxe ao gran cantor que saudaba o progreso. Así o ven solicitando desde hai uns meses a Fundación que leva o seu nome, se ocupa da súa casa e espalla a súa obra. E así queda dito aquí.

O ABANDONO DO RURAL

 

A Galicia élle necesario buscar solucións urxentes para deter o abandono do rural. Na alta montaña luguesa, hai que protexer tesouros herdados (casas de pedra, muíños, ouriceiras, batáns, arboreda autóctona, costumes, gastronomía…) e preparar aos moradores para sacar desta riqueza solucións económicas. Hai que darlles seguranza de que o que consideran causa do seu atraso é consumo apetecido pola sociedade máis avanzada. Cómpre unha acción pedagóxico-política que valore a contorna e a desenvolva de acordo coas característica dun habitat tan especial.

A nosa paisanía non é menos intelixente que a asturiana. Non está establecida en peores terras nin ten condición climáticas máis adversas. Pero aquela poboación atopou o modo de vivir dignamente onde o fixeran os antepasados. Se miramos a Europa, ao pé dos Alpes, o inverno cobre de neve as aldeas e paraliza as súas actividades, mais a xente aprendeu a utilizar a neve como riqueza turística mentres ten estabulado o gando e durmidas as terras. O mundo rural europeo buscou solucións e a nosa montaña non pode quedar á marxe porque non merecer morrer como habitat humano nunha valiosa paisaxe.

Ninguén dubida de que se precisan cambios que nos fagan máis solidarios, máis adaptables aos mesmos cambios inaprazables, máis escrupulosos en respectar os dereitos do próximo e en asumir as obrigas cidadás buscando solucións éticas e colectivas para os problemas. Mais os cambios que prosperan son a perda dos valores culturais e do patrimonio herdados, a substitución do propio polo alleo, a resignación a que nos manexen os poderes económicos, se incumpran as promesas e se abandonen os deberes. O resultado de todo isto aplicado a unha terra de difícil mecanización pola dura orografía anuncia a curto prazo a súa conversión en poula verde e, como moito, un lugar de regreso vacacional dos emigrados.

Quintá de Cancelada

Que nunha parroquia de 24 quilómetro cadrados non haxa máis que un neno menor de doce anos é un sinal inequívoco de deshabitación a moi curto prazo. A soedade deste meniño non é máis que un anticipo da soedade da terra. Entre tanto, aí esta a desconfianza dos  vellos e o cansanzo das persoas próximas á xubilación que están mantendo as casas abertas coa sospeita de seren os derradeiros habitantes duns lugares que para as miradas alleas parecen un paraíso.

EN ESTATUAS DE SAL. Aos 9 anos do desastre do Prestige

Poema publicado en Negra Sombra. Intervención poética contra a Marea Negra (Espiral Maior, 2003) e reproducido en A pie por la Costa da Morte, de Josep Maria Espinàs (Edhara, 2004)

 Que demitan os polbos e os percebes,

o arroaz e o golfiño rebozados,

os cormoráns moñudos,

os corvos revestidos con chupa de etiqueta,

as gaivotas de fóra do papel…

Que demitan as xoubas,

os alcriques,

a xarda,

a maragota,

a robaliza,

as ameixas,

os croques,

as navallas…

 Que demitan tamén os aparellos

que se rañan ociosos nos alpendres dos mariñeiros e mariscadoras,

as dornas,

as chalanas,

as furgonetas que levaron peixe

en ventres como úteros de mar…

Que demita o salseiro e a ardentía,

as ribeiras de estética lunar,

os bidóns pestilentes,

a rula e o peirao,

as voces roucas dos subhastadores…

Que demitan os ventos e as correntes,

as ondas e as mareas,

a latitude norte,

a lonxitude oeste

e a verdade.

Que os preclaros prebostes volvan a súa cabeza

para ver o milagre de tanta demisión

e queden convertidos, por curiosos,

en estatuas de sal.

 

                                              Fisterra, decembro de 2002

A PEIXEIRA

PEIXERÍA

…

-A ver, señora. Obedeza dunha vez e non me enfade.

-¿O que?

-Faga o que lle acabo de mandar, ande. Deixe de retorcerse e levante o trapo.

-O que está baixo do trapo non é nada.

-Xa sei que non é nada, pero levánteo.

-Pero se non é nada, ho. ¿Que ía tapar eu con ese pano?

-¿Quere que pasemos dentro do mostrador e a ver que máis aparece?

-Se non é nada…

El fai que entra e ela ergue finalmente o trapo.

-Non era nada, pero a min parécenme cariocas antirregulamentarias.

-¿Que quere dicir?

-Ben sabe o que quero dicir. ¿Non le os carteis? Isto non se pode vender.

-Xa non as vendo, señor.

-¿Como que non as vende? ¿Para que as ten aí? ¿Quérenos facer parvos?

-Non, señor. Iso estaba no bandullo das rabadas e saíu ao abrilas. Tíñao para os gatiños dunha clienta.

-Conque para uns gatiños… ¿Que che parece?

O outro segue mudo.

-Isto non ten venda, señor. ¿Ou non o ve? ¿Compraríamas vostede?

-Eu vexo todo. Claro que vexo. A ver, ho, entra aí e pésalle o lote.

-¡Pésalle o carallo!

-¿Como di, señora? ¿Vostede sabe o que di e a quen llo di?

-¿E logo non podo dicir carallo, se me apetece?

-Pois non, mire por onde.

Ela fai cruces no peito:

-¡Xesús, María e Xosé!

-Este carallo vaille custar catro mil euros por riba do que resulte das medidas.

-¡Pero se ata o di Reixa pola televisión! Fai un sol de carallo, fai un sol de carallo. E repíteo dúas veces.

-El pódeo dicir e non pasa nada. Pero o seu é un carallo de desacato.

-Xesús, Xesús… Con todos os meus pecados…

El ao outro, que segue mudo e quieto:

-Entra aí. Pesa e apunta.