ANO DE QUEIXAS

Fracasaron as ameixas de San Xoán, as de máis cedo, as coloradiñas que adoitan callar ata no toro, porque algo impediu que floreasen debidamente. Teño unha que só deixou cubrir de branco unha ponla, feito que producía perplexidade. Claro que este é un ano creador de perplexidades que cada vez chocan menos. As variedades que abocharon máis tarde, maiormente as claudias do país, cubríronse de flores e agora estano de froitos. Hai que lles poñer esteos para que non rompan na súa frenla de fecundidade. Ano, pois, contraditorio como en todo.

Segundo a sabedoría popular concentrada no rico refraneiro, “Ano de ameixas, ano de queixas”. Seica o ano que tiña un tempo que propiciaba a aparición masiva destes froitos tollía as espectativas de colleita dos labregos que vían diminuír os alimentos básicos do sustento, cereais e castañas antigamente e, chegando aos dous últimos séculos, patacas e millo. A escasez influía tamén na alimentación da gandería polo que os tales anos malditos viñan acompañados de fame colectiva.

Hogano, a abundancia de ameixas xa non anuncia queixumes agrícolas, porque o mundo produtivo do noso campo mudou, bastante ao tolo por certo, e gran parte da terra de Galicia quedou a monte ou anda á poula. Pero, aínda así, a sobreabundancia da froita e o refrán correspondente denotan como nos vai e, o que dá máis medo, como nos pode ir desde agora ata o solsticio de inverno. A capacidade de deterioro do estado xeral das cousas, a medida que as ameixas se aproximan a se colocar na mesa ou a se presentaren na cociña para que seren alí máis traballadas, xa nos anuncian que todo é susceptible de empeorar: os nefastos efectos dos recortes, as cifras do paro, a prima de risco, o rescate bancario, o desgaste das estradas, o ive galopante, o céntimo verde, a redución do catálogo de medicamentos da sanidade pública…

Aproveitemos o verán para recuperarmos os saberes populares que aminoran as queixas da saúde con menciñas producidas pola natureza, solución insinuada desde altas instancias oficiais aínda que despois chegase o “digodiego”. Poñámonos, pois, a recoller flor de ourego polos montes calcáreos, remedio eficaz nas catarreiras, e camomila, remedio valedeiro para case todos os males. Raíz de leitarega e follas de verbena, moi eficaces. E arandos e abruños para as augardentes sanadoras.

AMEIXAS CIRIRGÜELAS

NOITE DE SAN XOÁN

Vai pasar hoxe a noite de San Xoán,

señardade do lume,

agoiros de perigo na auga avolta.

Sobre a tona do río non nacen sabugueiros

e ovos, se os atopases,

serían chocos dunha serpe anfibia

reminiscencia inmunda doutro edén

no que naceu a culpa.

¿Onde buscar as noites que non son,

as que non houbo quen tornase a tempo,

todas as que deixamos de vivir

porque pasaron lonxe

aínda levando dentro

o que nunca quixemos

nin sentimos?

O río está tan orfo coma ti

da abenzoada flora

que che mantivo a crenza

dunha resurrección en albas puras

emerxendo das augas perfumadas.

Silva macha, fiuncho,

fieito, espantademos,

codeso, malva, menta,

verbena, herba abelleira,

nébeda, trevo, cálsamo,

romeu e artemisa.

Non podes estoupar

os tróqueles inflados

no rito que te envolve

xogando a vida entre a dixitalina

da divina inconsciencia.

Para atopar a noite de San Xoán

perdida por algures,

vívea en vixilia

mentres non chega o albor.

Daquela inclínate

a mirarte nas augas que atravesas

e agardan a túa imaxe serenada.

E seguirás a verte

como aínda fuches onte.

Sempre a resurrección é procurada

pero tan só se cumpre no desexo.

 

De “Remontar o río” (2011)

HERBAS DE SAN XOÁN

A COPA MIRAGREIRA

Erguémonos pendentes da prima de risco e os datos económicos que nos traen amedrantados e teñen orixe en Alemania. ¡Oh tempora oh mores! Cando eramos todos uns formabamos imperio da man daquel “…Carlos quinto,/ que en España era primero,/ con gallardo y noble talle/ con noble y tranquilo aspecto (…)/los timbres de España ostenta/ y el águila del Imperio…”. Pero hoxe aquí vainos como nos vai e en Alemania a Bundeskanzler Angela Merkel é dura, moi dura, manexando o podererío económico. Dalgún xeito é como a grande emperatriz que nos goberna sen a ter elixido. Xa se di con humor que ven de gañar as eleccións gregas.

 

En xuño de 2005 recibiu a un grupo de escritoras e escritores procedentes de todo o mundo na Chancelería de Berlín ataviada cun traxe de chaqueta a xogo coa cor dos ollos e suma amabilidade. Despois do obrigado discurso de benvida, deunos a man a cadaquén con un forzosamente curtísimo saúdo. Para a miña sorpresa, as súas uñas parecéronme mostrar sinais de onicofaxia. Hoxe volvín observarlle nunha imaxe a man posta no ombreiro de Dilma Rousseff e deume a mesma impresión. Pero o certo é que parece mover con uñas aguzadas os fíos da economía globalizada varrendo para a casa. ¡E como nos trae de cabeza o seu varrer!

 

Os xornais desaniman e os tertulianos dos medios audiovisuais opinan debullando as entreteas da economía, as cifras do paro, a prima de risco, os (non)rescates, os bonos-lixo… Existe tamén unha realidade alternativa nalgún programa televisivo que atolandra con lixo sentimental e desde hai uns días, un gran respiro co balón nacional, porque pasamos a depender de La Roja e non de Merkel para consolidar o sentido da existencia.

Di Manuel Marín, exvicepresidente da Comisión Europea, que a sociedade española perdeu a autoestima e a épica común que tivo na transición. Que a única épica e autoestima do pobo a esperta un gol deste campeonato que suplanta a realidade unha tempadiña. Daquela, a nosa ambición é gañarlle a Europa un campionato. E cando oímos a xente coa cara pintada como os indios das películas do oeste berrar a coro “¡a por ellos!” non se trata de ir polos responsables da desfeita económica facéndolles devolver cantidades astronómicas á sociedade, senón contra quen se poida erguer cunha copa que, a xulgar polo interese colectivo, nos traerá dentro todo iso que nos falta.

PEGADA DUPLA PÉ-MÁQUINA

 

 

 

A FÓRMULA

Un petou á porta e o outro saíulle abrir.

-Ola. ¿Que tal?

-Ben. ¿E tamén?

-Ben. ¿E por aló?

-Todos ben.

-Pois moi ben. ¿Que te trae logo por aquí?

-Viña a ver se nos podedes vir botar unha man, que andamos todos fodidos.

-Pois non che vai poder ser, que che están todos na cama cun trancazo do demo. Só me erguín eu para facer algo de xantar, que ata non hai nin fame. E teño que volver para a cama que parece que me leva a cabeza.

-Logo non hai que lle facer. Eu tamén vin pola necesidade que maldita a gana que tiña de me tirar da cama.

-Pois que siga logo todo ben.

-Ben e tamén.

Un marchou e o outro pechou a porta.

O ALFONÍN

TEMPUS FUGIT

TEMPUS FUGIT

Canda  un reloxio quieto e outro andando

aparecen as rosas.

Algo quedou parado no recordo

que levamos colgado como un fósil.

Pero aí están as rosas,

que saberán volver en cada abril

cando os reloxos todos queden mudos

CARTA DE CESAMENTO

Follas no xardín da Casa de Rosalía

A Matanza –Padrón- 12 de abril de 2012

Aos Srs. Membros do Padroado da Fundación Rosalía de Castro

No pasado mes de outubro, de xeito informal, comuniqueille á Comisión Executiva a intención de presentar o cesamento na Presidencia durante o último trismestre deste ano para que a miña marcha non interrompese no mes de xullo de 2013, data na que se cumpren os oito anos do mandado, a unidade de goberno que precisa a celebración do sesquicentenario da publicación de Cantares gallegos.

Unha serie de declaración de certos membros do Padroado a La Voz de Galicia os días 12, 14, 15, 23 e 24 de febreiro, con datos falseados e malintencionados (o que me obriga a rectificalos en parte como presidenta da institución o día 19) precipitaron a miña marcha e hoxe presento perante Vdes.  o cesamento irrevogable como presidenta e nas representacións que ostento no seu nome: Consello da Cultura Galega, Museo do Pobo Galego e Fundación Otero Pedrayo.

Hai dúas maneiras de chegar ao fracaso. Unha, pedir o imposible. Outra, aprazar o irremediable. Pedir o imposible: dos días nos que se reuniu a Comisión Executiva para preparar este Plenario, o xornal aparecía informado. Sería polo tanto imposible que eu seguise coa confianza que require un labor que non se pode facer a golpe de denuncias nin comunicados de prensa. A Fundación Rosalía é unha institución seria que non pode estar mediatizada, e menos desde dentro, con fins espurios. Aprazar o inevitable: Afortunadamente, os novos Estatutos limitan o tempo de permanencia dos cargos directivos e dos padroeiros non vitalicios nin institucionais a oito anos (artigos 17 e 12  respectivamente) e non ten sentido prorrogar a estancia por máis tempo.

Nin a miña chegada –producida nun Plenario anómalo e baixo unha chantaxe aceptada para sacar a Fundación da provisionalidade na que levaba inmersa 7 meses- nin a miña marcha acontecen en situación de normalidade. Posiblemente tiña que ser así. E así foi. Mentres permanecín á fronte da Fundación máis emblemática e que coida un dos grandes espazos simbólicos de Galicia, tratei de servir a Rosalía o mellor que souben e o mellor que puiden. Este traballo non se pode realizar en solitario pero tampouco se poden elixir con total liberdade as compañías. Tiven sorte con elas e agradezo, no momento da despedida, o traballo dos meus colaboradores dedicándolle un recordo ao profesor Alonso Montero, convaleciente dun percance que non lle permite acompañarnos. Agradezo tamén o apoio das traballadoras e moi especialmente o da xerenta que foi o soporte imprescindible das moitas e variadas actividades que durante estes case sete anos levou a cabo a Fundación.

Quero ser grata tamén aos membros do Padroado que asistiron ás xuntanzas e arrouparon os nosos actos. E dun xeito moi especial á xenrosidade das institucións e persoas que creron nun proxecto de Fundación que non puiden presentar diante dos meus electores, pero que serviu para me abrir moitas portas cando houbo que ir solicitar axudas económicas ou de calquera outro tipo. Hoxe aquel proxecto de Fundación vertebrada, plural e democrática é unha realidade e as institucións que o apoiaron economicamente foron fundamentais para conseguilo.

A partir de agora mesmo, o artigo 17 dos estatutos indica o procedemento que se ha seguir para a sucesión á que se lle marca un prazo máximo de dous meses. Tratei de servir, como deixo dito, a causa de Rosalía con total  xenerosidade, o que tamén me custou diñeiro e moito tempo. Pero non se me oculta que a causa rosaliana pode servirse con igual eficacia en diferentes ámbitos e foros. E este será un labor ao que seguirei dedicando a miña entrega.

Asdo: Helena Villar Janeiro

VOLVER A GUIMARÃES

Este ano Guimarães é Capital Europea da Cultura e alá imos nunha das coidadas excursións que organiza o Ateneo de Santiago. Tan singular cidade  era xa escenario no que se xuntaban a mediados dos anos sesenta galegos e portugueses nun concurso literario do que era convocante e anfitriona a asociación cultural Convívio. A ida a Guimarães, xa que logo, tamén é excursión sentimental para quen teña participado daquela fraternidade nos últimos anos do franquismo.

 

As orixes vimaranenses están no poboado castrexo de Briteiros ao que dedicou os seus afáns arqueolóxicos Martins Sarmento, o amigo que deu escondite na súa casa a Camilo Castelo Branco perseguido polos amores coa casada Ana Palácio. Da citania de Briteiros, xa ben romanizada, baixaron os habitantes para un novo poboamento creado pola condesa galega Mumadona Díaz que acometeu a construción dun castelo contra as ameazas de mouros e normandos. Será neste castelo, xa máis fortalecido, onde Afonso Enriques se proclamou o primeiro rei de Portugal tras a batalla de San Mamede (século XII). ¿Como sería a historia de Galicia se os dous condados atlánticos non se viraran de costas? Non hai xeito de esquecer esta pregunta na fermosa vila histórica nin tampouco de lle dar unha resposta.

 

No Pazo dos Duques de Bragança conviven hogano os tapices flamengos chamados de Pastrana e as pezas do mobiliario portugués con instalacións propias da arte contemporánea (os sinais de tráfico que configuran unha cidade, un vello motor en funcionamento ou unha morea de cactos diversos) e creacións pictóricas de artistas portugueses actuais. No palco grande do auditorio do Centro Cultural de Vila Flor, recítase hora a hora a obra maior de Luís Vaz de Camões, “Os Lusíadas”. E o Museu Alberto Sampaio integra entre a súa imaxinería unha exposición temporal de novos anxos de todos os estilos e facturas na que sobrancean anxas cun dos seos ao aire como o da Nosa Señora do Leite, que na grande maioría das imaxes carece do que alí non cumpre a misión de amamantar.

O símbolo do evento, un G invertido en forma de corazón, decora toda a cidade e Guimarães ensínase con el ao mundo, digna e atractiva, no medio da crise que vive o país. E ofrece unha ledicia gastronómica: bife de alcatra de vitela con alecrín, pataca e grelos. E este alecrín non é precisamente a flor do toxo.

 

ENTRADA NO PAZO DOS DUQUES DE BRAGANÇA

O ENSINO PÚBLICO (e III)

Os cambios sociais, os avances na pedagoxía, as aportacións da psicoloxía, os descubrimentos de Piaget sobre o desenvolvemento cognitivo, por citar algunha causa da necesidade de cambio, impulsaron a Lei Xeral de Educación de 1970. A norma foi un marco de reformas que afectaron profundamente o sistema educativo. Aumentou a educación obrigatoria ata os 14 anos, dividiuna en etapas e ciclos, introduciu a lingua estranxeira a partir do sexto nivel e fixo unha tímida aproximación ás linguas das comunidades históricas, con carácter optativo, altruísta para o profesorado e fóra de horario escolar. A fórmula revisouse xa declaradas oficiais pola Constitución e os Estatutos correspondentes.

A organización escolar sufriu gran transformación en Galicia ao crearse as concentracións escolares para as que se necesitaban transporte e comedor. A educación pasou a ser mixta e abordouse a formación do profesorado para impartir as especialidades que esixía a última etapa da Educación Xeral Básica. Pola importancia que ten o ensino público na etapa obrigatoria, considerarei aquí fundamentalmente aquela E.X.B. que nacía coa ilusión de aplicar o principio pedagóxico que Víctor García Hoz expoñía na súa cátedra da Universidade Complutense: a utopía da educación personalizada. Para adaptarse ás capacidades do educando foi preciso xeralizar dalgún xeito os servizos da educación especial con persoal cualificado. Modificouse tamén a metodoloxía dándolle importancia á participación activa do alumnado na consolidación da súa aprendizaxe. Isto  supuxo a proliferación de libros de texto, incluídos os de traballo e as axiña deostadas fichas. A Constitución  introduce tamén cambios nos contidos e o ensino da relixión convértese en optativo ao lado da formación ética.

As leis de educación que a sucederon desde 1990 aumentan a idade de escolarización obrigatoria gratuíta garantindo a elección de centro a cargo do Estado e a través do chamados centros concertados, que poden incluír un ideario no currículo. Pero será o ensino público, coa Constitución como ideario da cidadanía, quen garante a educación máis plural nun contexto similar á sociedade, quen a atende onde non é negocio e quen acolle ao alumnado que verdadeiramente o necesita. El merece toda a atención do Estado.

PANCARTA NUN CEIP

 

COCIÑA DE PRIMAVERA

Detrás da aparición dos xasmíns, esas flores aromáticas que nos enchen o olfato de primavera, aparecen na terra os froitos máis tentadores para satisfacernos o gusto comunicándonos o seu espertar. Morangos, espárragos, alcachofas, chícharos, fabas rioxanas, patacas novas, ceboliñas, leitugas… E no galiñeiro as pitas deixan tamén os ovos máis sabedores. Así que as cociñas fan unha inflexión primaveral no arcano de sabedoría oculta e nas emocións que agochan os pratos máis sinxelos. Cando alguén se dispón a preparar unha comida, por humildes que sexan os compoñentes e por doado que resulte o trámite, repite unha operación secular que nos une cos antergos nesa cadea de cultura propia que cada pobo soubo elaborar con suor e transmitir para a configuración da memoria colectiva e da súa supervivencia como pobo.

Nas casas boas sempre se encheron as bocas con nobres materias cociñadas por mans pobres. Pero nas da xente do común, a grande maioría, as mulleres aprenderon a adobiar a pobreza de maneira que fose comestible e mesmo moi agradable ao padal. Eu ando a recuperar a cociña pobre nunha chea de pratos que me parecen marabillosos quizabes por os ter unidos á memoria auroral ou por sentir aínda tras deles o alento de miña nai, o da sogra e o de todas as avoas. A cociña doméstica, xa se sabe, só era cousa de mulleres e unha das razóns para que os homes casasen, pois precisaban quen lles fixese o caldo. Eu ben sei que non fago esta recuperación por razóns estrictamente culinarias senón por motivos sentimentais.

Hoxe a actividade culinaria -aborrecida porque precisa un tempo que non hai, esixe certo grao de habilidades e dá moito traballo en si mesma e en recompoñer o desaguisado- está abandonando o ámbito privado para pasar a mans duns profesionais con prepración técnica que non paran de experimentar novidades, engadidos, mesturas, exotismos, texturas e mesmo deconstrucións…

Así e todo, eu sigo agradecendo o labor dos cociñeiros de sempre, eses que, cando teño que comer fóra, me indican cos seus pratos que seguimos na terra e me alegran a boca e mais o corpo coa liña tradicional. Os que me ofrecen o caldo, unhas patacas guisadas ou unha costeleta de solombo con patacas fritas ao lado dunha ensalada con leituga do pais e vinagre de viño picado, como as de sempre.

PEDINDO PRAGAS

CADEAS

Nacera pobre e fráxil. Criouse na miseria e marchou para La Habana. Alí serviu á señorita Emilita que a tratou ben, pero daquela vida levadeira arrebatouna o home, un desalmado que a enveredou para Galicia soa e cos dous fillos. Un morreu na travesía e quedou no océano co que a ela lle podía restar de felicidade. O outro abandonouna xa case na vellez.

Collía catro pataquiñas nunha horta prestada e botáballes sal sen tasa aos cachos para esquecer a fame bebendo a tarde enteira. A soedade e a miseria volvérona paranoica e botaba pragas a distra e sinistra. Tracexaba cruces de sal tinxida con paramia tras dos que consideraba persecutores desexándolles todos os males. E de cando en vez algarufábase máis do debido e berraba polos camiños, xa declaradamente tola:

-¡Hei poñer aceite a alumar! ¡Hei poñer aceite a alumar!

O veciño, racional e humorista, saía aconsellala con cariño e retranca:

-O aceite bótellelo aos cachos.