A CASA DE LUÍS DE LAMAS

SERRA DE ANCARES DESDE BECERREÁ

Lamas é un lugar da parroquia de Becerreá, no concello homónimo, que no meu tempo se caracterizaba por enviar á misa de Ramos as ponlas máis grandes de loureiro. Tamén viña de Lamas o carro de leña de carballo que se queimaba na fogueira a véspera das Candeas. Polo demais, Lamas era unha aldeíña tranquila ata que hai uns días pasou a se converter nun fortín de parroquianos para defenderen a Casa de Luís, ameazada de derrubo.

Nas crónicas escritas está recollida a unión dos habitantes daquelas terras para se sublevaren contra as tropas napoleónicas na Ponte de Cruzul no s. XIX. Nas que están por escribir, tería cabida a confabulación da vila no primeiro cuarto do XX contra un rexistrador da propiedade, recén chegado, ao que se lle ocorreu dicir que non había en Becerreá compañía digna para a súa filla. Do pouco tempo que permaneceu alí, quedou unha canción que recibín en herdo canda o relato dos acontecementos: “Por favor, por favor/ si vas a Becerreá/ no hables con el registrador/ que es la peor calamidad”.

Xa no XXI hai en Lamas unha revolta parroquial para evitar que a casa de Luís sexa derrubada por  unha orde da Xunta. Grazas ás TIC, esta rebelión está sendo coñecida en toda Galicia, en tempo real, e moitas persoas unidas a aquela vila sentímonos solidarias con Luís e coa súa casa anque sexa na distancia, porque consideramos que habería moitas casas que demoler no país das falcatruadas urbanísticas e non só esas. A veciñanza, por quendas, pasa alí as horas para impedir a destrución dun edificio nada ostentoso con problemas de legalización que desaparecerán tan pronto como se aprobe o PXOM. Xa que logo, dáse o paradoxo de que o edificio puidese ser demolido e uns meses despois edificarse de novo. Esta lóxica é quen inspira a solidariedade que, cando menos no principio, lle chegou  tamén dos tres partidos políticos con representación no Concello. Os seus representantes constituíron xa o primeiro día parte dese círculo protector que rodea a casa de Lamas e o seu dono.

O Concello apoia tamén á Garda Civil acusada de non sancionar un vehículo supostamente mal aparcado que serviría de obstáculo á maquinaria. Segundo informa “El Correo Gallego”, o secretario xeral da Unión de Guardias Civiles defendeu a actuación dos axentes do pasado 16 de febreiro, data na que a Policía Autonómica pretendía executar o derrubo.

EFICACIA NA CANCELADA QUE ESPERA O “EUROPA NOSTRA”

CASTIÑEIRO SOBRE O DONSAL

O Sendeiro Quintá-Río Donsal, afectado pola enchenta das augas caídas nos últimos días, desbordouse levando os pontigos por diante e irrumpindo no batán da Cortella. Práceme felicitar aos membros da Asociación Castiñeiro e Nogueira –os seus promotores e coidadores- que, motu propio e sen axuda institucional, coordinados polo presidente, alumno e amigo Antonio Álvarez González, uns in situ e outros desprazándose desde A Coruña, se puxeron de contado a amañar os desperfectos do temporal volvendo, canda as augas, as cousas ao seu sitio.

O sendeiro volve estar listo para os amantes do paseo pola Natureza e a asociación segue ilusionada esperando o fallo do Premio á Sensibilización EUROPA NOSTRA para o que está nomeado este gran proxecto.

PERIGOS DAS DO MEU TEMPO

VIRGO EN MAÑÁ DE BRÉTEMA

Nas polavilas só aparecían rapaces e apúxenllo a que as rapazas non sairían de noite. Pero na primeira misa á que baixei, tampouco estaban e iso estrañoume máis. As do meu tempo, polo que fose, non se mostraban en público.

Cando preguntei polas mozas, respondéronme  que as mandaban con algún parente para Barcelona, pero non me dixeron o porqué. Había un tabú con este tema e seguín coa pesquisa ata descubrir que era o problema da seguridade feminina, as esforciaduras –esforciar, no galego da zona é violar- ás que se vían sometidas as rapazas que andaban soas co pastoreo ou noutros labores.  Só permanecían na aldea as que non tiñan irmán e as meirandes de prole numerosa que axudaban a criar. Nese ano que me ocupa, eran só dúas e unha aínda viña á escola.

Tiña eu oído que antano houbera un home en Barra –non moi lonxe de alí- que tiña dez denuncias por tal delicto no xulgado e o día que ía a Becerreá para un dos xuízos, violou a unha pastora cavilando que que máis tiñan dez que once causas.

No mundo rural eran frecuentes estes abusos, tanto como que a eles se refire a cantiga popular que cantaba a xente quizabes allea ao seu significado:

Maruxiña, Maruxiña,

a do refeixo amarelo,

se te atopo no camiño

non che ha de valer “non quero”.

Aquela sociedade buscaba solución para os problemas máis duros das mulleres, pero tamén estaba sentando as bases da súa propia demolición. Noutros aspectos, a relación entre os sexos era abordada dunha maneira ancestral e, ao mesmo tempo, avangardista que fun coñecendo algo máis tarde. Se un home deixaba a unha solteira embarazada, non lle daba as costas ás obrigas de pai. Sen chegar a recoñecer a criatura, facíase, en parte, cargo dela coa tolerancia da súa muller. E, se era neno, encargábase el de lle ensinar un oficio mesmo traéndoo temporalmente a vivir á propia casa. Esta actitude tiña certa semellanza coa sociedade máis avanzada que recoñece para os fillos naturais o dereito á herdanza de seu pai e tamén coas relacións que se orixinan nas familias con fillos e fillas doutra parella.

As mozas do meu tempo deixaban a aldea á que eu chegaba por motivos de seguridade… Eu non ía andar soa pastoreando, pero si iría a Santalla ver a compañeira e andar moitos quilómetros de viaxe por camiño e estrada desertos, cando menos para ir cobrar cada vez a Lugo – Banco Hispano Americano- con parada na miña casa.

A primeira vez, baixei con algo de medo, pero non había outra. Coincidín á volta no autobús cun mozo algo máis vello ca min que tamén se apeou en San Martín da Ribeira e colleu o meu camiño. Iamos subindo case xuntos e ao pouco tempo empezamos a falar e fomos de palique ata Quindous, porque el seguía Ancares arriba e eu xa empezaba a ladear as dúas montañas.

Ao día seguinte, un veciño que foi mercar algo a Quindous, veu coa nova de que chegara a garda civil buscando un asasino fuxido do cárcere, que subira desde San Martín, e que xa deran con el. Daquela sentín un gran calafrío polo lombo. Aquel mozo atento e conversador que trouxera ao lado durante tanto tempo era un asasino!

Naquel mundo rural que me seguía a parecer idílico nunca pasei medo por ser muller. Sería catro anos máis tarde, na cidade de Lugo e vindo dun profesor amigo que me acompañaba á pensión, cando coñecería o pánico de me defender con uñas e dentes dun potencial violador.

 

 

CHAQUETA

CHAQUETA

UNHA VECIÑA MÁIS

DECADENCIA DO RURAL

A miña antecesora era de familia de avoengo, ben coñecida no concello e fóra del. E, igual que pasou co título, estaba chamada a ser o modelo de relacións sociais. Quizabes por iso, as mulleres da casa aconselláronme baixar a Fondevila, onde a outra señorita e a irmá que traía con ela facían visitas.  A xenea da casa grande, na que vivían unha nai coa súa filla, viña dos Fernández de Témez y Lasso de La Vega, familia fundadora e posuidora doutros varios solares en Cervantes: San Román, Quindous -que  aínda conserva o seu castelo-, Santalla e O Fabal.

E alá baixei unha tarde a Fondevila polo atallo do Laciar -camiño costaneiro que pasaba todo o inverno cuberto de lazo- para presentarme nunha visita de cortesía na que fun ben recibida e cumprimentada cun café e unhas pastas no comedor dunha casa enorme, escura medio deshabitada e decadente, que case me daba medo.

Se daquela tivese lido a Otero Pedrayo, quizabes me entusiasmase topar de cerca co desmoronamento da nosa fidalguía, da que a casa e as mesmas mulleres daban fe. Pero eu non coñecía nada da nosa historia nin da nosa literatura, agás os poemas de Rosalía e Curros que me ensinara meu pai.

Por iso volvín arrodeando pola outra punta da aldea para non subir o repeito, cavilando que o mellor era ser unha veciña máis e relacionarme co común da xente,  empezando polos clientes da xastrería, cos que xa tiña algún trato. Eles axudaran a pagar os meus estudos, como me recordaran meus pais antes de saír da casa. A xente eran tamén os familiares daquel alumnado que me acababa de poñer a vida nas mans. ¡Canta responsabilidade empezaba a ver por diante! A xente era tamén aquela familia que me acollía na casa, que desde a primeira hora me parecera do mellor.

Ao pouco tempo, e como non coñecera  ao meu propio, empecei a chamarlle padrín ao señor Xaime, porque así lle chamaba Lucianín, o neto que era alumno.  Xulia e Leonor, sogra e nora, eran mulleres cheas de sabedoría, cada unha ao seu xeito, moi cariñosas comigo. E o Luciano pai era tamén un home de moito xeito.

Na casa había un transistor,  que permitía ter alí vida social. Era o primeiro que vía e o único medio de comunicación dunha aldea afastada, sen electricidade. Por iso, naquela cociña, grande e acolledora, facíanse polavilas para escoitar a Antonio Molina. Adoraban as florituras da súa voz, que se lles debían parecer ás pravianas, o canto máis admirado naquela zona arraiana con Asturias e León.

Eu sentábame  entre eles, por riba do tiro da cociña económica, o sitio que me deixaban para ter quentes os pés, a escoitar “Soy minero” -moita daquela xente tiña familiares nas minas do Fabeiro e de Laciana- e “Yo quiero ser mataor”. ¡Quen me diría daquela que, pasados os anos, Alfredo, un dos alumnos pequenos, ía facer en Barcelona unha pequena incursión no mundo do toureo!

Grazas á normalidade que lle dei á miña vida naquel momento de abrir as ás ao mundo, aquel curso escolar coñecín a realidade de Galicia comendo en moitas casas o caldo e o compango, sabendo como se vivía nas pallozas co gando comendo por detrás, aprendendo a manexar  o tear coas tecelás. Tamén cardei, fiei e torcín lá. E corteilles o pelo ás nenas que querían ir guapiñas á escola.

Aquel mundo, sen eu sospeitalo, tamén era un mundo condenado á decadencia e hoxe en franca desaparición,  mais aos meus ollos aínda se mostrou tal como viña sendo séculos atrás: unha terra habitada e produtiva a pesar de todas as dificultades, unha sociedade solidaria no traballo e unha comunidade na que a presenza do ensino institucional era unha referencia con prestixio polo moito que o necesitaban mesmo para a súa estima.

 

 

NO BICO UN CANTAR

RIANXO. SETEFOGAS

Galicia ten un folclore musical vivo, rico e variado. As cancións medievais traspasaron o territorio e na nosa lingua trobaron músicos e poetas foráneos. O Rei Sabio louvoou a Santa María con cantigas feitas ao noso modo. Na catedral de Sevilla cantábanse vilancicos galegos. Os nosos grandes compositores (Montes, Chané, …) fixeron cancións con versos de poetas (Rosalía, Curros…). Temos hoxe importantes compositores e intérpretes e o noso repertorio da música chamada “culta” é amplo e de calidade. Os músicos seguen interactuando cos poetas. Non é de estrañar que a televisión lle fixese un oco ao apartado do noso patrimonio que representan as cancións e, canda elas, aos seus autores, intérpretes, éxitos e contextos.

Parte do derradeiro verso do epicedio que Curros dedicou a Rosalía en 1991 serve de título ao programa da TVG que dá a coñecer algunhas das nosas cancións con máis popularidade entre públicos diversos. “No bico un cantar” afortunadamente emítese en horas en que o pode ver moita xente que xa lle ten probado fidelidade malia a estar nos seus comenzos. Nel móstrase o traballo de investigación e a realización na rúa en diversos escenarios, ocupándose de letras, músicas e, segundo o caso, dos seus varios intérpretes.

Con cadansúa canción, este espazo é rigoroso e ameno, dando conta dos letristas –case sempren poetas- e dos compositores, ao mesmo tempo que mostra a peza en versións de diferentes intérpretes individuais e/ ou colectivos, facilitando a audición das versións que se poden facer dun mesmo tema segundo as diferentes estéticas, arranxos e momentos interpretativos. E todo contextualizado na historia do país e da xente transterrada, dos nosos éxitos e dos nosos infortunios colectivos.

Van emitidos catro capítulos que teñen como protagonistas “A Rianxeira” (Anxo Romero Loxo/ Xesús Friero Dourado-sobre coplas populares), “O Tren” (Andrés Dobarro/ Xavier Alcalá), “Negra sombra” (Xoán Montes/ Rosalía de Castro), “Galicia Terra Meiga (Manuel Muñiz sobre creación popular e interpretada por Ana Kiro)

Na continuación dos programas presentaránsenos poetas, compositores e intérpretes doutros temas que seguirán mostrando a gran variedade das nosas cancións preferidas polo público, como son “A Carolina”, “Quen poidera namorala”, “O Carro” ou “Pousa, pousa”.

O PASO DO AIRE OU DA IRA

PLANTA RUPÍCULA

BATER COA REALIDADE

CARTA ONÍRICA

Provista do Registro escolar, libro obrigatorio de matrícula e asistencia; folios, sobres e selos; pouca roupa e algo de comida -moi pouca, porque se estropeaba- Villar regresou para facerse cargo da escola. O coche de liña da media mañá deixouna en San Martín da Ribeira. Desde alí tiña que subir a pé uns dez quilómetros por estradiña sen tráfico ata Quindous -841m. de altitude- pasando por Balgos e Sabadelle. De Quindous saía un camiño de carro, tres quilómetros máis, serpeando en baixa e sobe para vadear o cambio de montaña.

Fixo correr a voz de que chegara e ao día seguinte atopouse cun alumnado numeroso. A escolarización obrigatoria era de seis a doce anos e as nenas e nenos que se sentaron eran xa trinta. Pero había nais con criaturas de cinco e outras coas de trece e catorce, pedíndolle se as admitía, pois só levaban dous anos escolarizados, sacadas as clases do mestre de ferrado. E así daban un número subido de corenta, que eran os pupitres que a veciñanza fabricara, porque tampouco lles chegara mobiliario.

Cando os tivo sentados, púxose tras da súa mesa e, en pouco máis do tempo que dura un relustro e o seu trono, viu pasar entre ela e aquelas caras asustadas detrás dos pupitres de castiñeiro escurecido os tres anos da súa presunta formación. Os días dedicados ás disquisicións etimolóxicas da palabra educación: educere “’sacar, extraer” o que hai dentro do educando ou educare ‘”formar, instruír” desde fuera. A descomposición conceptual da vella definición tomista: “conducción e promoción da prole ao estado perfecto do home que, en canto home, é o estado de virtude”. E a gran síntese final que acababa explicando perfectamente o sustento da súa profesión, a pedra angular da acción nunha aula como aquela: Pedagoxía é a ciencia da arte de educar.

Pasou a man pola fronte espantando a ridícula visión, que lle acabaría provocando unha gargallada se durase un pouco máis, e empezou por matriculalos seguindo a orde alfabética naquel compañeiro do curso que permanecería alí, tratando de lles ir aprendendo os nomes cando apuntaba.

E téndoos tan cerca a un por un alí na mesa para lles preguntar, volveulle aos ollos a visión dos tres meses de prácticas inútiles nunha graduada anexa con nenas urbanas todas do mesmo curso e ela tecendo ao seu lado o traxe da boneca…

Oxada outravolta aquela perturbadora visión, fixo os grupos que lle pareceron máis homoxéneos e púxoos a traballar ou nunhas contas, ou nunhas lecturas, e tamén algo no mapa que había na parede. Os máis pequechos chamounos á súa mesa para falaren, pois pareceulle que estaban, máis que tímidos, asustados.

Cunha situación semellante soña agora por veces, de xeito angustioso, aos 12 anos da súa xubilación. Vólvena por un erro á escola rural e non sabe como distribuír as materias, como traballar con todos, como organizar un programa equilibrado… E esperta sen podela resolver.

Pero daquela, coa inocencia de quen empeza con ilusión un camiño, o único que sentiu foi que pousara os pés na terra. Que batera, por fin, coa realidade.

TRES TÍTULOS NUN MES

FOTO DE CARNÉ ENTREGADA Á ADMINISTRACIÓN EN 1960

Setembro de 1960, xusto sete anos despois de que Villar rogara na casa que a mandasen estudar, chegou tan cargado de ilusións como unha mañá de Reises. Sabía que ía descubrir moitas cousas en pouco tempo. E así foi.

Primeiro, foi facer o depósito do título, a derradeira xestión na Escuela Normal de Magisterio. Alí déronlle un resgardo que garantía que era MAESTRA DE PRIMERA ENSEÑANZA, polo que podía aspirar a unha praza para desempeñar ese papel.

Despois descubriu a Delegación del Ministerio de Educación Nacional, á que había ir moitas veces, onde cubriu unha solicitude de praza como mestra interina. Xa a chamara unha propietaria no concello de Abadín para substitución, que gañaría menos e estaría en situación irregular contra o que estaba toda a familia. Era ben tolerado que unha mestra rural deixara alguén no posto, sobre todo se ese alguén lle gustaba máis á xente que a titular, como adoitaba acontecer. Pero axiña chegou por correo o aviso de que lle adxudicaran a escola rural de Vilaver de Cervantes, no corazón dos Ancares, terra que vía desde a fiestra da habitación, a que tiña pola noite a lúa máis bonita, o paraíso ao que quería volver desde a estancia de quince días cando cumprira os oito anos.

Foi tomar posesión a San Román, capitalidade do Concello, onde estaba a Junta Municipal de Educación Primaria. E déronlle outro título, o primeiro título administrativo con data da toma de posesión e onde se poñería tamén a do cese. Era o primeiro papel dun expediente profesional que estaría ao seu cargo e que precisaría amosar con frecuencia. De San Román volveu mestra interina. Subira o primeiro banzo da escaleira profesional e fixo á man a copia para presentala na Delegación. “Copia literal de un escrito.- Hay un sello en la parte superior derecha que dice: “Ayuntamiento de Cervantes” (…).- Firmado.- Ilegible.- Rubricado”. E foina entregar.

A terceira viaxe xa foi a Vilaver, a aldea costaneira, grande e fermosa, que estaba anotada na libreta das medidas da xastrería detrás do nome de moitos clientes. A escola era de nova creación, pero levaba dous anos funcionando. Ocupáraa outra moza do propio concello que pediu o traslado e estaba situada na primeira planta da Casa da Groba, que tamén lle dera acollida nun cuarto situado dentro da mesma planta, cunha porta que daba directamente á aula, como todo feito á medida

Como as mestras ían marcando estilo nas aldeas, o primeiro día Villar foi chamada “señorita”. E por señorita sen nome foi citada sempre en ausencia e en presencia, igual que lle chamaban á mestra anterior. Iso dáballe igual pero gustoulle que recoñecesen a seu pai como “o pai da señorita” non á señorita como “a filla do xastre Abelardo”.

Era o terceiro título. Xa era alguén. Nova, inxenua, inexperta, revestida coa carga dun manto profesional aínda de papel que lle pesaba moito nos ombreiros, volveu a casa buscar a primeira subsistencia.

Había que enfrontarse a unha realidade urxente e descoñecida.

ALFONSO BLANCO, VECIÑO NECESARIO

ALFONSO BLANCO TORRADO CON NO XANTAR DE HOMENAXE

Con motivo do 25 aniversario do accidente marítimo do Casón na costa de Fisterra e do rechazo da vila de Guitiriz a que se levase a súa carga tóxica ao campamento militar de Parga, a veciñanza da vila chairega organizou un programa de actos conmemorativos. Pola mañá, na Casa Habanera, presentouse o documental “O paso do Casón por Guitiriz”, editado por Paco Ja, e unha reedición da revista “Xermolos”, da asociación cultural homónima, co título de “25 anos despois do Casón”. Ambos soportes recollen imaxes, textos e fotografías  con análises, críticas, crónicas e testemuñas de personas que viviron de cerca os acontecementos daquela resistencia pacífica. No acto houbo tamén a interpretación musical do dúo Mini e Mero.

A alma mater de Xermolos é o crego Alfonso Blanco Torrado, que fora portavoz naquela ocasión do pensamento dos veciños entre os que se creara conciencia colectiva de se opór a unha carretaxe de bidóns con substancias nocivas que se viu obrigada a virar cara á planta de Alúmina-Aluminio en Cervo. Por iso, dentro desta conmemoración, tivo lugar un xantar de confraternidade ao que asistiron unhas trescentas persoas –non daba para máis o local- que se converteu en homenaxe colectiva a este home bo e xeneroso que leva tantos anos traballando por aquela comarca.

Na sobremesa, Alfonso Blanco Torrado recibiu de mans do alcalde unha escultura acreditativa do título de “Veciño Necesario da nosa Comarca” e diversas personalidades do mundo da cultura tomaron a palabra para agradecer o traballo que ten desenvolto e axudado a manter no tempo iniciativas como o “Festival de Pardiñas” e a colaboración cos Concellos da Terra Chá e a Fundación Manuel María nunha acción cultural ampla e fecunda ao longo dos anos. Eis as palabras con que Marica Campo acabou o seu discurso: “Da estirpe dos imprescindibles es ti, Alfonso, que deixaches o mar pola Chaira. Mais aquí, en Guitiriz, agradecida, a Chaira faise océano e énchese de ondas para mover o barco de Xermolos.” Dixeron os mozos organizadores da homeaxe que a idea lles viñera doutra que lle fora ofrecida o pasado ano por Biblos-Pazos de Galicia co título de  “Colaborador Necesario coa Cultura”, que recoñecía así o seu traballo de base durante décadas tanto no campo social como no cultural, desenvolvido moi especialmente en Guitiriz.