HOMENAXE A PURA E DORA VÁZQUEZ

 

 IM-PU-DOR[1]

OLOR PRIMAVERAL

 

Cuberta xa dos veos vaporosos do outono

e esborranchados na color do mosto os perfís do serán,

soño convosco,

xentís vendimadoras da azul melancolía

nos acios das palabras.

 

Neste soño outonal e augamariño

estamos todas tres

-¡ai, irmanas!-

bailando entre as escumas,

narcisos e xasmíns da tarde inxel do amor primaveral,

corpos de Boticcelli na venera

das virxinais calores.

 

E cando esperte

farei da voz un cáliz para libar de novo os vosos versos,

lagares olorosos e harmonías de brancas espideces

na espiga sazonada.

 

 

 

 

 

---

[1] En Festa da palabra silenciada, nº 12, 1996

SEMANA SANTA

IRIS PASCUAL

A Semana Santa ten as súas orixes nun xuízo contra Xesús de Nazareth que acabou en crucifixión, unha maneira cruel de executar usada por Roma e outros pobos mediterráneos. Para os crentes, a Semana Santa culmina en celebrar a Resurrección de Xesús, como Deus, cumpríndose así as profecías do Antigo Testamento e mesmo algunha das súa frases pronunciadas en vida. Xesús era considerado perigoso polos propios xudeos e o Sanedrín reuniuse a ver que facían con el. Dos Sumos Sacerdotes Caifás e Anás, ao gobernante do imperio romano Poncio Pilatos e á multitude consultada, foron pasando as responsabilidades de decidir ata que conseguiron acabar co Galileo, preferido a un malfeitor para ser executado entre dous ladróns, segundo os Evanxeos.

A Semana Santa creou arte escultórica e unha gastronomía especial fundamentada nos productos estacionais –a abundancia de ovos principalmente- e as regras da Igrexa na abstinencia da carne. É, pois, un tempo ben marcado no calendario ibérico con diferente incidencia na demostración pública da devoción popular. Porque este tempo litúrxico adquiríu diferencias das que derivan formas tan exuberantes, e ata sensuais, como as que se dan en Andalucía ou actos de verdadeira ascese e mortificación como ocorre nalgúns lugares de Castela. Do disfrute dos olores a azahar e a incenso á dor dos vergallazos con brotes de sangue máis ao norte, vai unha gama de xeitos de conmemorar unha Semana que veu atravesada pola chuvia para desesperación dos que pasaron o ano traballando nos “pasos”, para aquelas persoas, cada vez máis, para quen os sete días –ou os seus festivos cando menos- significan vacacións e desfrute mundanos sobre todo nos areais de mellor clima e para a hostelería que ten nela unha boa fonte de ingresos. No medio quedan os que fan turismo a lugares onde son notorios os ritos, que é unha fórmula mixta cun difícil deslinde entre onde acaba a relixión e onde empeza o turismo, dous termos non moi doados de casar.

Hogano a Semana Santa veu tamén trufada de movementos de protesta de indignados polos problemas que orixinou a descabelada economía e polo escándalo da corrupción extendido aos estamentos sociais da política e do poder. E outra vez xuíces para notorios acusados. E novos gobernadores supervisando e, agora si, dando ordes desde o imperio económico alemán.

HOMENAXE A MIGUEL HERNÁNDEZ NO 71 CABODANO DA SÚA MORTE

UN RAIO ENTRE DOUS ÚTEROS

… se hundió en la noche el niño que quise ser dos veces.

Miguel Hernández

A túa vida foi raio entre dous úteros

un raio que encendía conciencias e xasmíns,

unha luz que esporaba ata o galope

o cabalo do tempo que outros agora viven

para chegares cedo e tarde a un novo útero,

o de pedras e reixas,

matriz que impide o sono

para que desde o soño non volvas cara atrás

buscando días prácidos en que atopar labercas,

a risa e mais o choro dos meniños,

co seu sangue inda novo cal xeada,

libre como un barbeito de papoulas,

e a árbore tallada dun corpo de muller.

 

Moraches o primeiro,

útero e casa propia

agro interior de trigos e de olivas,

salón de espera –terra e poesía-,

carne central de todo canto existe

dunha única saída cara ao mundo,

o niño ao que se acode por azar

que gobernan urxencias amorosas.

 

Ao segundo chegaches cando ao aire

lle voaron as plumas entre balas

que ocuparon a branda fantasía,

cando as mans se pecharon nos seus puños

e a luz quedou ferida.

 

Deste útero, Miguel, xa non naciches.

 

UN RAYO ENTRE DOS ÚTEROS

 Tu vida ha sido un rayo entre dos úteros

un rayo que encendía conciencias y jazmines,

una luz que espoleaba hasta el galope

el caballo del tiempo que otros ahora viven

para llegar temprano y tarde a un nuevo útero,

el de piedras y rejas,

matriz que impide el sueño

para que en el ensueño no camines atrás

buscando días plácidos en que encontrar la alondra,

las risas y los llantos de los niños

con su sangre aún joven como escarcha

y libre cual barbecho de amapolas,

y el árbol torneado de un cuerpo de mujer.

 

Habitaste el primero,

útero y casa propia,

campo interior de trigo y aceituna,

salón de espera -tierra y poesía-,

carne central de todo lo existente

de una sola salida cara el mundo,

el nido al que se llega en el azar

que manejan urgencias amorosas.

 

Al segundo llegaste cuando al aire

le volaron las plumas y las balas

ocuparon la muelle fantasía,

cuando las manos se volvieron puños

y la luz quedó herida.

 

De este útero, Miguel, ya no naciste.

(Tradución da autora)

FIESTRA CARCERARIA

 

 

En “4 del 27. Revista de poesía ZURGAI”,  Xuño de 2010

 

 

 

SONO DE PETRÓGLIFO

ABUÍN. AREAL DO MUÍÑO. PEQUENO PEIRAO

                                                                                              No encastelado cume

                                                                                              do vello castro altivo

                                                                                              hai unha longa pedra

                                                                                              con misteriosos riscos.

                                                                                              Ramón Cabanillas

 

 

Xa non baixo buscar segredos de cristal

nin enfurcar colares co frescor nacarado que deita nos oídos

besbellos polisémicos das ondas…

 

Fuxo do rechouchío dos paxaros

para borrar a estrema que me funde co mar

nun monólogo de auga

e atopar ese fío de equilibrio que evite transmutármonos

pola crista das ondas.

 

Tan pronto como se ergue da súa sesta

de petróglifo,

tamén baixa o Porviso montado na vasoira da brisa do serán

a interromper o goce da harmonía

da nova escuma,

axotadondo na calma coas pezuñas,

rabuñando na ósmose da redondez azul e do tamaño lírico

e entoldando o pereno manantío que protexe do caos e das sombras.

 

Daquela volvo á casa amablemente triste.

E el ven cabo de min coma un canciño

acorazado na mitoloxía

a regresar ao sono dos misteriosos riscos

e ao caldeirón do tempo.

 

NB. Porviso, ser mitolóxico do mal en forma de carneiro relacionado co mar. Nesta aldea de Abuín aínda queda xente que cre nel.

DE BEATA SENECTUTE

ILLA DE AROUSA CON CORTEGADA AO FONDO

 

A abeirarse na ría

veñen as naves de Simbad e Ulises

tal como antes polos días claros

chegaban noutras tardes

a outros mares.

 

Arriban sen anuncio e en silencio, con paso velaíño,

poñen o mascarón

cara este corredor

que se desangra pola buganvilia

e viran no horizonte o mesmo que os paxaros

que escriben caligramas vespertirnos,

poetas como a tarde.

 

Despois pasan razón por calquera razada de aire fresco

de que xa están pairados

e eu saio debruzarme nos brazos da baranda

a oír a intemporal

cantata das sereas que os perseguen

e a ver no aire rosas de mil veos

que espertan os devezos por debaixo da pel.

 

¡Marabillosos días de leste rosazul,

de amañecidas lenes e porosas,

de solpores callados en lumes vagacentos,

de noites de veludo musical

emborrachadas

no perfume oleoso das laranxeiras!

 

Porque nestes solpores xa non cavilo mentres os gozo

en que han marchar as naves igual que as andoriñas

verquendo a señardade pola efémera

escuma do ronsel.

 

 

ANTÓN AVILÉS DE TARAMANCOS[1]

CORMORÁNS EN SARTAXES

NOVAS DESDE ABUÍN SOBRE A CATÁSTROFE DO PRESTIGE

O poeta é un cazador alucinado:

atrapa a verba, atrapa a bolboreta

que se queima en faíscas decontado;

atrapa mesmo o soño de poeta.

Antón Avilés de Taramancos                                                                  

 

Na estrema deste océano que habito,

orfo de ti e de Manuel Antonio

e das flores e os barcos briosos de Chariño,

recordarás que as naves

erguían os arreos como Crucificados

e redaban estrelas canda os peixes polo revés do mar;

e tamén que os poetas

levaban os arados de papel polo lombo das noites

rastrexando palabras nos sucos do silencio.

 

            Pero veu unha pouta de Neptuno,

lustrosa e pegañenta, chantarse nas areas

e as dornas esqueceron o perfume dos vellos limoeiros

e perderon a escuma do ronsel

por entre a señardade dos paxaros

e dos soños fuxidos.

 

            E aquel silencio propio de poetas

foise adonando agora

das ribeiras inhóspitas, lunares, pestilentes,

prostituíndo a escuma,

ferindo as ás do vento…

 

            Son agora poetas 

quen anda a rastrexar palabras salitradas

para compoñer mares nun confín de augas limpas

con canto de sereas que chamen outravolta por Simbad

e por Ulises,

un mar cheo de pan

e rulas que preoguen nos peiraos

cántigas de esperanza.

Abuín, xaneiro de 2003

 

---

[1] En Avilés de Taramancos. Homenaxe. Día das Letras Galegas 2003, La Voz de Galicia, 2003

DEUS GARDE AS OVELLAS

TOXO ANCARÉS

Faltaba por aparecer naquela escena telúrica o fenómeno que máis respecto impoñía. Era o trono, que veu con maio e aumentou en xuño, dándonos moitos sustos polas tardes. Cada descarga que retumbaba no aire metíase nos vales facendo eco multiplicador. Quizabes soaba algo parecido polo Olimpo cando os gregos inventaron a Zeus.

-¡Deus garde as ovellas! –dicían as mulleres en oración tras das descargas, pois estaban no monte cos rapaces.

Se eu daquela tivera lido a Castelao (Se eu fose autor, en Cousas), entendería mellor aquelas nais e avoas que non mentaban os nenos, senón as ovellas. Así de dura era a vida e non estivo mal tela tan cerca.

Había unha nena e un neno –dos meus vecinos máis próximos- que as sacaban xuntos, Vivían nas estrema dun arco de circunferencia que definía o camiño e tiña a escola no medio. Chamábaa el e poñíanse de acordó desde as airas para lles abrir a porta da corte. Pasaban a tarde xuntos e á volta xebrábanas no medio do camiño. Ninguén diría que non acabarían xuntos, porque eran inseparables. Pero aquela nena é a única coa que converso con certa frecuencia en Becerreá e sei por ela que non, que non estaban feitos un para o outro como pensabamos.

A escola empezara canda os tronos a perder alumnos día a día e a mediados de maio xa só quedaba eu. Os veciños pedíanme que “puxese punto”. Supoño que se sentían incómodos comigo furgándolles na conciencia. Pero eu permanecín alí, cumprindo o rito de abrir e pechar á súa hora. Logo sentábame na mesa profesoral a estudar para aquelas oposicións mentres pasaban as horas. Todo o mundo dicía que preparalas debidamente levaba moito tempo e algo habería de certo na afirmación.

A escola valeira era unha dor enorme para min. ¿Que facer nunha situación tan complicada? Eu tampouco non era o mellor exemplo de esixencia porque fora só escolarizada ata os sete anos, que me sacara meu pai considerando a escola un niño franquista –non lle faltaba razón-. E sen embargo non perdera nada por ter estado fóra todo aquel tempo, aínda que me parecía que o meu alumnado non ía ter as oportunidades que fora buscando eu e a familia consentira.

¿Que facían as compañeiras dos arredores? O mesmo ca min, comprender a situación e, se acaso, marchar para a súa casa con todas as consecuencias. Pero eu non. Cando menos, seguía alí agardando todas as mañás polo miragre dalgunha aparición aínda que fora esporádica. Pero non chegou xa máis. Nin sequera os pequerrechos, porque a xente xa tiña decidido que se acabara e acabada quedaba de feito. Preferían levalos canda eles para o traballo e así non estaban condicionados polos horarios de entrada e de saída.

Cando se acabou a sesión de tarde, empregaba este tempo liberado pola legalidade para facer máis longas paseadas ou para acompañar a mamá e o bebé a gardar o gando nun prado, camiño de Santalla. Aquel neno era un xoguete e pasabamos o tempo mirando o que medrara aínda que fose dun día para outro. Entre el, nos as dúas, a facenda e o prado debíamos compoñer a ilustración dun conto de fadas. Se tronaba, separabámonos das árbores sentándonos a ras do chan para evitar os raios. Para o trebón, levabamos senllos mantelos dos que facían as tecelás e as mulleres utilizaban para cubrirse en lugar do paraugas, porque abrigaba máis e estorbaba menos. A min regaláranme un e só o usaba para esta circunstancia. ¡Quen mo dera hoxe!

Pero o trono traía con el tamén algo bo: callaba o leite. Poucos alimentos teño catado alí con máis pracer que aquel leite tremecente. Unha tarde, subín a Borzoado para visitar un cliente amigo de meu pai. Estaba acompañado dunha filla que viña de Barcelona cun rapaciño duns 3 anos. Entre nai e fillo falaban catalán. Ela ofrecíalle unha cunca de leite callado e el non o quería. Foi a tprimeira nova que tiven do iogurte.

-No t’agrada? És com el iogurt…

El seguía dicindo que non coa cabeza mentres o fillo dunha criada, que aínda andaba de gatas, comía a presadas o Cola Cao dun bote que atopara aberto. Era unha situación moi chocante. Un permitíase o luxo de elixir e o outro atrapaba o que podía. Toda unha lección do que consegue a sorte xa ben cedo.

Aproveitando os días grandes, un domingo fun tamén andando á feira de Navia, pasando por aldeas das que sabía o nome, como Baio; ríos dos que falaba meu pai, como o Ser, e coñecer a Póboa de Navia. Daquela Navia era unha vila moi vital que lucía sen nostalxias do tempo ido o castelo e a ponte. Hoxe creo que ten señardade sobre todo das feiras recén idas.

Unha tarde, xa contra o final, estivemos no prado co neno mentres pacían as vacas, algunha tamén co seu cuxiño. O meniño estaba riseiro como nunca, a nai era a persoa máis feliz do mundo e eu tamén o era por contaxio. Cerca da noite, subimos a costa a modo, oíndo as chocas do gando e facendo plans para o día seguinte. Pero, pola mañá, veunos espertar a realidade máis terrible: aquela criatura coa vida por percorrer, o dono da felicidade de súa nai, morrera súbitamente de noite.

Os poucos días que faltaban para marchar foi un dó permanente. Aquela morte, unha das que marcou a miña vida, foi a que me fixo sentir o frío polo cerro do lombo, a que me ensinou a non ter certezas nos plans do futuro, a que me deixou o corazón varrido ata de bágoas.

Pero a miña vida profesional quedaba iniciada, aínda que se ía interromper un ano mentres non aprobase a oposición. Por iso aquela folla de servizos que tiven que manexar tantas veces durante corenta anos, comezaba con DEZ MESES E ONCE DÍAS DE SERVIZOS INTERINOS EN VILAVER, CERVANTES, LUGO.

Acabara de abrir as ás para aprender a voar.

 

 

 

MÚSICA NO SESQUICENTENARIO DE CANTARES

Ao Congreso Rosalía de Castro no século XXI. Unha nova ollada, do que é anfitrión e principal promotor o Consello da Cultura e que se desenvolve en cinco xornadas de febreiro a xuño, engádese unha nova actividade rosaliana relacionada coa música promovida pola mesma institución coa Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria.

Abofé que é oportuna tratándose de conmemorar o sesquicentario de Cantares gallegos (1863-2013). Eu, que me teño preocupado polo tema cando tiña a responsabilidade de facelo desde a Fundación da autora, conversei co coordinador da Sección de Música e Artes Escénicas do Consello da Cultura, Maximino Zumalave, sobre que a chamada “gran música” non debía quedar á marxe da conmemoración con oriñe nos cantos.

A Maximino Zumalave –un dos moitos rosaliófilos que ten o país- e a min únenos a amizade, o amor á música e a orde alfabética dos apelidos, e temos conversado sobre Rosalía e a música agardando a que comezasen os Plenarios nos que ambos participamos. Fóra xa da encomenda, chégame a boa nova de que se organiza unha actividade músico-pedagóxica que, co título de  No bico un cantar. Nenos e nenas cantan a Rosalía terá a súa presentación ao público o día 7 de xullo cun concerto homenaxe no que unha masa coral de 400 escolares de oito a doce anos entonarán versos de Rosalía na praza da Quintana de Santiago.

Rosalía, figura fundacional da nosa literatura e un dos grandes referentes de Galicia dentro e fóra das nosas fronteiras, é unha das poetas máis cantadas. A música, que ela executaba valéndose de varios instrumentos e que está tan patante na forma da súa versificación, devolveulle a súa querencia a través dos moitos compositores que, ao longo dos tempos, traballaron con algún dos seus poemas ás veces de forma tan compenetrada como a da canción coñecida por Negra sombra. Nas interpretacións que a Real Filharmonía de Galicia, dirixida por Maximino Zumalave, fai da composición de Xoán Montes cóase por entre as notas o contido metafísico do poema como se houbese un solista de canto.

Esta actividade conxuntará o traballo de moitos docentes e escolares que farán soar na praza da Quintana, cos versos de Rosalía, as creacións de  José Baldomir (Maio longo), Andrés Gaos (Rosa de abril), Octavio Vázquez (En Cornes) e Xoán Montes (Negra sombra).

O POEMA QUE ESPERAS

VELLA CARBALLEIRA DE SANTA SUSANA EN COMPOSTELA

A BERNARDO GARCÍA CENDÁN, O AMIGO

 

Nesta finca parceira na que inza a amizade,

dos sus fértiles sucos agroman  as palabras

que un día pronunciaron os que xa están ausentes.

Hainas que están latentes vencelladas á terra

en espera dun día no que invisos busquemos

a semente vizosa que sabemos oculta.

Hainas que abrollan lúcidas, tréfegas, fulgurantes

como recén manadas aínda dos seus beizos

en conversas que quedan sen seren pronunciadas.

E hainas que no cadullo, á sombra do carballo

simbólico que temos para o encontro fraterno,

se pronuncian distantes do poder da clepsidra.

Porque foi a clepsidra quen decidiu a elipse

denantes de que as aves marcasen voos errantes

co ritmo do poema que debín ter escrito.

Petitio en Pontevedra e memento en Santiago

atravesando entrambos a praza do Toural.

¡Canto doe a promesa cando non é cumprida!

Por iso ando tecendo agora nestes versos

en tear modulado pola vella xenea

deste sufrido pobo que xuntos compartimos.

É tarde, mais non tanto.

Porque, aínda que escalaches

esa montaña máxica onde a luz brilla eterna,

segues aquí plantado na leira da amizade.

E eu veño ata o carballo pasar esta conversa

para falar contigo sen facer elexía

xa na calma do outono que nos amosa os frutos

cargados de semente e de arrecendo a terra.

 

En “Unha alborada nova. Bernardo García Cendán”, 2013

 

AVE, OH DEUSA STERCORE

XA VEU A PRIMAVERA

Polos primeiros de abril, cando espertou a deusa Stercore, encheuse a aldea do arrecendo da fecundidade e empezaron a cantar os eixos dos carros de abono cara as terras onde se plantaban as patacas. Canda a saída ao aire daquel olor a esterco que nunca me foi desagradable, ao contrario, sempre o identifiquei co renacer da vida, asomaron as flores das árbores, as violas e as primuliñas dos ribazos, e as margaridas e xacintos dos prados. Aquela orde secreta veu acabar tamén dando orde tácita de que se acabase a escola da mocedade e as veladas nocturnas á escoita do transistor vido de Buenos Aires cando cantaba Antonio Molina, e sobre todo, á miña aprendizaxe idiomática e ancestral que tanto ben me trouxo.

Coa primavera, Vilaver e a súa contorna parecíanse algo menos ao bosque que acochaban os compoñentes animados e inanimados, naturais e culturais de La saga de Gösta Berling, a novela da Nobel sueca Selma Lagerlöf que eu lera varias veces. Vërmland semellábase moito ao sitio ao que me levara o azar a través dunha lista de escolas vacantes en procura de interina. Gösta Berling, a comandanta de Ekeby, Berencreutz, Mariana Sinclaire, o pastor de Broby, a tía Gustava (nos Ancares tamén se lles chamaba tíos aos anciáns) e ata a presenza imaxinaria do Gran Oso de Gurlita desapareceron tamén do meu horizonte asociativo. Sen neve, sen frío e sen polavilas, esvaeceuse aquela ilusión xeográfico-literaria.

E xa entrando maio, empezaron a faltar esporádicamente algúns escolares. A aldea retomara xa a vida plena e aquelas criaturas eran tamén man de obra necesaria para o sostén da familia. Seguindo a máxima da señora Xenoveva –tan velliña que perdera a idade na memoria e ata nos papeis que arderan no rexistro en San Román- que se move aínda pola miña infancia, “O traballo dos pequenos é pouco e o que perde é un louco”, empezaron a lles atopar ocupación.

Cada casa tiña o seu ordenante, a persoa que mellor organizaba –xeralmente o “cabeza de familia”- que, pola mañá, repartía o traballo do día tras do almorzo. Daquela, cadaquén asumía unha tarefa fósese grande ou pequeno. O traballo que facían os escolares era gardar as ovellas, un gando abondoso nos montes de cervantes, das que obtiñan lá, queixo, carne para “un día” –léase, festa- e algún diñeiro nas feiras, porque as vacas levábanse aos prados. Tamén portaban comidas ás fincas onde os adultos andaban a traballar en horario continuado e outra chea de cousas que puidesen abordar segundo a idade. A madurez daquela infancia para asumir responsabilidades érame ben coñecida, pois eu tamén fora nena traballadora á que moi cedo lle puxeran nas mans incluso a responsabilidade de abrir petos nunha prenda, que era meter un corte tras do que xa non había remedio de corrección.

Tamén foi no comezo da primavera real, que non baixaba de abril, cando veu á súa casa unha rapaza monxa á que lle deran un permiso para convalecer dunha enfermidade. Era dunha familia que eu trataba moito e fixen boas migas con ela o tempo que estivo alí, que non foi moito. Evidentemente falabamos de asuntos relixiosos. Aquel encontro no escenario dunha natureza exuberante e co templo pechado toda a semana era moi curioso, porque eu sempre unía o concepto relixioso co retiro nun  templo. A bo seguro que, se daquela coñecese a Prisciliano, me volvería alí priscilianista porque a natureza chamaba a selo. Non obstante, as conversas con aquela rapaza que eu sabía monxa, aínda que alí vestía como unha muller máis da aldea, ían ter tamén unha influencia importante na miña vida posterior, aínda que se mostrou pasaxeira.

Daquela mesma primavera gardo tamén unha marca que me acompañará mentres viva e aínda menos mal que quedou aí. Nunha das escasas viaxes a Becerreá, case sempre camiño de Lugo, chovía e eu non estaba moi ben de saúde. Lucianín, o rapaz da casa que era un amor de neno, acompañoume a Quindous para que eu fose no macho e tivese menos camiño que andar.

Quizabes deba indicar a aquí, para quen non coñeza os Ancares, que son montañas novas e, polo tanto, moi empinadas, tanto que dá medo asomarse ao borde dos camiños desde os que se oe cantar o río noviño contra os penedos de orixe, pero non se pode ver. Eu levaba un paraugas encarnado e nunha destas, o macho volteou a cabeza, viuno e espantouse. Deixou o camiño e tirou monte abaixo. Eu caín moi pronto, pero quedei enganchada no arreo pola man do paraugas que se colgou do estribo. Lucianín, como un xigante, deuno dominado. Aínda me parece mentira aquela ousadía nun rapaz duns once anos. Cando puiden soltarme abracei o neno desa maneira na que só se fai algunhas veces na vida. A pesar de todo, sentinme capaz de seguir andando, notei que non rompera nada e xa non quixen volver montar. Contra a súa vontade, que era seguir, mandei o neno de volta para a casa.

Segundo avanzaba no camiño íame doendo o corpo, aínda que podía andar e así cheguei ata a casa. Pero algo quedou marcando en min aquela data: as secuelas dunha lesión muscular na perna esquerda xusto debaixo do xoenllo. É a miña ferida de guerra, algo que levei sempre con orgullo e que non me impediu poñer unha saia curta, ou unha minisaia cando me pareceu oportuno facelo, que foi ben poucas veces por certo.