O ANO MICOLÓXICO

Os cogumelos non saben ler calendarios. Estenden o micelio como un manto de rede no sotochán e esperan unha misteriosa orde para saíren enlucir a terra con formas e colores dándolle ao aire o perfume fúnxico de outono, que é cando a materia entra en desconposición. O pasado ano, a orde desviouse do habitual, cando menos polas ría de Arousa. Non é este o mellor territorio para eles, mais quen colleita pode atopar unha vintena de variedades comestibles que contentan a calquera. Aos boletos non lles chegou e quedarán agardando ata o próximo outono, porque son estacionais. Sen embargo, os cantarelos apareceron onde menos podería sospeitarse, desde as paredes ata as proximidades dos toros do eucalipto. Non só pola cantidade, senón pola calidade e a duración no tempo, foi un ano de cantarelos que debería figurar rexistrado. Pola contra, os níscalos, frecuentes pola abundancia de piñeiros na zona, mostráronse esquivos, tanto que vin só media ducia carcomidos polos vermes xa case desde a nacenza.

Aquí búscanse pouco. Os avós dos avós aínda recollían algúns para comer. Debían ser níscalos e cantarelos, tal como mos describe quen recorda este feito. Non é casualidade, xa que logo, que a xente maior conserve a palabra corumelos. Os nativos que se atreven a comelos hoxe é xente nova liberada dos prexuízos e do medo, aprendendo a recoñecelos con persoas entendidas e manexando libros. Xoga a favor desta micofilia a información gastronómica e a gratificación que dá unha xornada ao aire libre practicando unha especie de deporte que ten algo menos elegancia que o golf, pero máis proveito coa recollida.

Como curiosidade, este ano os Cantharellus Cibarius que con tanta xenerosidade nos entregaron os piñeirais e os soutos, podían aparecer encetados polos pequenos vermes, non sendo parasitables. Tamén nos Hydnum Repandum, que proliferaron e aínda saen, están sufrindo o mesmo fenómeno Cando se produce o desequilibrio dun sistema, os seres famélicos buscan a supervivencia ensaiando cambios e atacando o que atopan. O que vén de pasar non se portou ben con case nada. A produción da horta, froiteiras incluídas, foi escasa e selectiva. No territorio da froita de croia, non houbo ameixas nin pexegos. A fenda da distribución da riqueza entre os humanos tamén medrou. Os tempos móstranse alterados e están precisando axustes.

Publicado en El Correo Gallego (30-01-15)

A CHAQUETA

Á xastrería chegou unha nai cunha reclamación pola chaqueta dun fillo. Traía metido na cabeza que a tal chaqueta non lle quedara ben. Era xente señorita, da que pagaba cando podía pagar –e non eran excusas, pois o señorío non tiña base económica senón alcurnia vida a menos-, pero que daba moito a tabarra coas súas esixencias.

-Le traigo la chaqueta de M. Con ella parece un tolo.

O xastre, con moita calma, pediulle que a puxera logo. Despois mandoulle ao cliente colocarse no medio da xastrería e, canda súa nai, foron dándolle a volta ao redor como se a prenda estivese nun maniquí, parándose en todos os detalles da chaqueta e do rapaz.
Despois indicoulle:

-Quítella agora, se fai o favor.

Cando o rapaz estivo en mangas de cos, volveron repetir a operación, parándose agora só nos detalles do rapaz.
Despois de acabaren ambas vistas, o xastre, con toda a súa retranca, neste caso moi descarada e case cruel, preguntoulle:

-Non lle parece un tolo igual? Para min que a chaqueta non ten nada que ver en todo isto.

Como o rapaz moi polo seu non era, nin sequera o parecía, malpocado, súa nai deu a volta para marchar e el seguíuna, sen mediar palabra.
O xastre non conseguiu cobrar aquela feitura, pero posiblemente non a cobrase tampouco de lle dar tino e poñerse a refacer unha chaqueta que el consideraba que xa estaba ben.

SAN ANTONIO LACOEIRO

“Dezasete de xaneiro/ san Antonio o Lacoeiro”, di o noso refrán para lembrarnos o día do santo abade, amigo dos animais non pola contemplación dos mesmos que faría Francisco de Así coa súa teoría do amor fraterno, senón por lles ser protector coa súa man avogosa. Polo visto, achegóuselle unha femia de xabaril cos seus porquiños cegos e o santo curoullos. Despois non se separou del, defendéndoo de calquera animalia que se lle achegase. Como o porco –bravo ou manso- era tido por impuro, representouse con ela, ou con calquera outro cocho, colocados ao seu pé. Mais a impureza do porco foi abatida nas probas de cata e converteuse no animal doméstico do que se aproveita todo, no gran abastecedor alimentario das familias galegas para o ano. Como agradecemento, as casas levábanlle lacóns á igrexa, pezas que o cura acabaría poñendo en poxa e dándollas ao mellor postor. Eran lacóns de porcos celtas, de tamaño reducido e pouca graxa, curados ao fume das lareiras o tempo preciso. Sabían a gloria. Xeralmente, os grandes poxadores eran sempre os mesmos porque aquela delicia non se podía deixar escapar.

Hoxe cambiou a festa, pero segue sendo o santo protector dos animais mascotas. Os porcos agora críanse maiormente en granxas e procésanse de forma industrial, deixando os cortes xustos de salgado e envasados ao baleiro. É posible que os produtos porcinos gañasen en hixiene polo control que han ter, pero perderon sabor e aquel encanto que presentaban á saída da misa as pezas atadas a pares polas pezuñas, transportadas en ombreiros masculinos como armas gastronómicas e manexadas polo cura, que recollía o rendemento para o culto. San Antonio hoxe é o patrón dos animais que pasaron plenamente á vida doméstica e ao luxo. Están protexidos por san Antonio e atendidos por veterinario. Aprenderon hábitos, comportamentos delicados e ata novos gustos culinarios. Mais a vida tende ao equilibrio e san Antonio segue recibindo tamén agradecementos polo que comemos. Nalgúns lugares coinciden a presenza das mascotas coa poxa dos produtos do porco en gran surtido de lacóns, chourizos, cacholas, costelas, butelos, soás e ata viños, augardentes, empanadas e queixos, todo doado por empresas que se dedican a traballalos. Os ingresos adoitan dirixirse ás protectoras de animais para que coiden os que foron abandonados polos donos.

Publicado en El Correo Gallego (23-01-15)

OS LACÓNS DE SAN ANTONIO

O día de San Antonio Lacoeiro, o músico foi tocar o acordeón para a festa na tarde e no serán. O ramista pasou por cabo del con dous lacóns cumpridos, dos da oferta, que rifaba para pagar aquel baile en honra do santo. Ían atados polas unllas e colgados do ombreiro esquerdo, un cara ao peito e outro cara ás costas.
Arrimouse ao acordeonista nun pequeno descanso entre peza e peza e díxolle ao oído:
-Cómprame unha rifa que che tocan.
O músico era home honesto e respondeulle tamén en voz comedida, pero non exenta de cabreo e incredulidade:
-¿Como vas facer iso? Son de San Antonio.
-¿Quérelos ou non? Despois non digas que non che dei oportunidade. Nas túas mans van mellor que nas de ninguén, que estás traballando por el para divertir a xente.
-Non, ho, non. Rífaos como é debido e non sexas trapalleiro.
-¿Ti queres os lacóns ou non?
-Así, non. E larga que agora vai un pasodobre. A xente quere bailar.
-Despois non te me queixes, ¿eh?
-Non, ho. Lisca dunha vez que xa me leva o demo verte diante.
O ramista andou vendendo por entre a xente ata que dixo que acabara as rifas. Daquela pedíronlle ao músico uns minutos de silencio para proceder a adxudicarlles dono.
O número que saíu da bolsa non o tiña ninguén. E o ramista volveu colgar os lacóns no ombreiro e pasou por onda o músico, dicíndolle de novo á orella
-Non digas que non che pesa por eles. Pero na miña man tampouco van mal, que organizar todo isto déucheme o seu traballo.

COMPOSTELA, CIDADE DE CULTURA

Compostela é cidade musical. Desde os trobadores medievais –Bernal de Bonaval, Airas Nunes, Xohán Airas, Abril Ares…- ata os músicos da rúa que alegran a vida no bosque de pedra da Cidade Vella, Compostela sempre tivo música en ben diversos escenarios. Ten un marabilloso espazo de lecer, o “Parque da música”, cabo dun auditorio no que executa os concertos a “Real Filharmonía de Galicia”. Noutro parque próximo está a “Escola de Altos Estudos Musicais”. E hai un antigo conservatorio, escolas de música, coros, cursos de verán “Música en Compostela e, ata hai pouco, unha vida musical aberta a todos os gustos e a todos os oídos en diversos locais de noite.

Tamén é cidade viva. O que caracteriza a Compostela fronte a outros núcleos declarados Patrimonio de Humanidade é non ser só lugar de paso para turistas. Ten vida que vai máis aló da retirada do sol. O éxito da restauración do casco vello foi facer unha cidade habitable e habitada coa actividade económica que precisa para se manter viva adaptándose aos tempos para non quedar convertida nun monumento do pasado. Mais desde hai un tempo, a noite compostelá non é a mesma por se ter desatado un conflito entre a administración local e os establecementos, que non poden programar actuacións nos pubs da zona vella.

Para tratar de resolver o conflito, que afecta a empresarios, músicos e vecindade, vén de nacer a plataforma “Compostela, Territorio Musical” co fin de defender a continuidade dos concertos e da cultura local. Fórmana as asociación “Músicos ao Vivo”, “Cidade Vella” e “San Martiño Pinario” co apoio expreso de “Compostela Aberta” que participou no acto de constitución da plataforma. A pretensión do colectivo é buscar a posibilidade dunha programación estable da actividade cultural arredor da música que pemita continuar o traballo que se veu desenvolvendo durante os últimos vintecinco anos e sirva de herdo ás futuras xeracións. “Compostela, Territorio Musical” reclama do Concello un marco administrativo que recolla as aspiracións, o sentir e o traballo da cidadanía para que remova as arbitrariedades e posibilite a aplicación dun regulamento que estableza con claridade os horarios, os decibelios permitidos e as condicións para que se poidan programar concertos nos espazos públicos tendo en conta o diálogo e a boa convivencia.

Publicado en El Correo Gallego (16-01-15)

A MÚSICA DOS VILLAR. SOBRE UN RETRATO DE INFANCIA

A herdanza musical dos Villar ven de varias xeracións, por vía masculina ata chegar eu. Segundo sei –por observación ou por noticia- foi dando saltos de avós a netos, quedando os fillos e fillas como transmisores ou noutra dimensión.

Meu bisavó Mingos era gaiteiro. Sopraba ben a palleta e tiña axilidade nos dedos. Non se enterou de que na ditadura de Primo de Rivera non se podía tocar o Himno de Riego e plantábao na misa das festas, ao alzar o cura, con naturalidade. O neto avisábao, segundo empezaba, mais non oía ben e ninguén conseguíu sacalo das súas. Afortunadamente pouca xente debía estar no allo da infracción e nunca lle trouxo desgustos.

Meu avó herdou o sentido musical na danza. Seica era o mellor bailador de Cancelada. Era o que marcaba os puntos da muiñeira, ao mesmo tempo novedosos e secundables, polo que non se facía unha rolda que pagase a pena sen a súa presenza. Tivo a profesión de xastre, herdada por meu pai e por min mesma.

Meu pai ascendeu un banzo importante na escaleira musical. Sabía solfexo e tocaba o acordeón. Primeiro diatónico e despois cromático. O cromático estaba feito de encarga por Larrinaga-Guerrini e pesaba moito -14 kilos- polas cousas especiais que lle pediu. No frontón lucía un escrito amoroso: ABELARDO Y ELVIRA. El nunca concebiu a vida sen o amor de adolescente que agardou vintedous anos pola noiva emigrada. Era tamén un bo barítono que cantaba tangos, zarzuela, cuplés, charlestón, pasodobres e o que se terciara, mesmo cantos relixiosos, pois fora sacristán de pequeno.

Eu herdei o amor polo canto e fun soprano en moitos coros. Estudei e dei clase de música, tamén aos meus nenos, e sempre tiven un coro nos centros que mo permitiron… De moza acompañábame coa guitarra e cheguei a aporrear un piano. Compuxen algo de música e son unha melómana irredenta. A música enche a miña vida e, dalgún xeito, vai impregnando tamén todo o que fago.

Os fillos estudaron xa práctica instrumental. María do Cebreiro é unha boa mezzosoprano -ten un disco gravado- e sería unha estupenda pianista se continuase. Abe é un músico con preparación e boa fortuna, o primeiro da familia que é profesional e en moitas facetas da complicada arte de Euterpe.

Agora chega Helena, que afina marabillosamente as cancións. Séntase ao piano para acompañalas cos dez dediños sobre o teclado dando raros acordes para os nosos oídos. De momento é portadora da paixón musical, aínda que xa non leve o apelido Villar por ningures. Pero algún día tiña que acabarse. E oxalá que continúe a música.

TEATRO DA RÚA: NA BOTICA

 

Unha botica de vila.
Dúas fileiras de clientes ante dúas pantallas de ordenador mostrando as ordes de emisión de receitas.
Nunha das filas chega a quenda da muller vella que está diante de min.

BOTICARIO: Bos días!
ELA (entregándolle a tarxeta): Bos días! Míreme, se fai o favor, cantas me quedan.
O BOTICARIO: Pois quédanlle tres. (Cita o nome dos medicamentos, todos descoñecidos para min).
ELA: Pois levareinos logo.
O BOTICARIO (cun ton menor e tristeiro): Pero dous non lle entran na Seguridade Social. ¿Lévaos tamén?
ELA: ¡Ai, non! Eses non, que non podo pagalos. Déame o outro, a ver se abonda. Malo será.

O boticario obedece movendo as cellas e a boca con xesto contrariado.
A señora sae coa cabeciña gacha apoiada no seu caxado.
Chego á miña quenda.
Teño que respirar fondo antes de falar.
O boticario tamén o fai.

OS SABORES DE GALICIA

COCIDO ANCARÉS

Nunha entrevista gastronómica pregúntanme a que sabe Galicia e eu respondo coa sensación que aínda levaba na boca: “A peixe”. Os do mar son sabores moi presentes porque vivo cabo del e me gustan os seus froitos. Pero a resposta podía valerse da memoria, ser moi outra e tamén sería certa. O país ten moitísimos gustos. Galicia é unha festa culinaria e sería unha mágoa que a sabedoría gastronómica popular fose substituída por pratos invasores. Pizzas, churrascos e paellas non superan a exquisitez das nosas comidas tradicionais.

Temos unha cociña estacional de calidade nas montañas e nas chairas. Aí, Galicia sabe a carne fresca ou á salgada dos cortes do cocho e os seus procesos. E tamén a cimos amargos, ou grelos, que dicían mouriscos e non sei se cultivan, porque o abandono do autóctono fai xa que as leitugas, as peras, as mazás e ata as patacas sexan todas idénticas compradas en calquera establecemento. E sabe a pan de verdade, onde coidan este vello pracer. Tamén é estacional nas ribeiras con troitas, lampreas e anguías, xoubas ou sardiñas, fóra ou dentro dunha empanada, e os mariscos cando engordan, por citar unha mostra mariñeira. A terra produce o que mellor lle fai ao noso corpo en cada lugar e en cada tempo. Son os principios do ying e o yang, que tamén aquí teñen sentido aínda sen os coñecer. Temporalidade e territorialidade conforman a dieta máis concorde co equilibrio dos habitantes, aínda que hoxe os mercados nos invadan con produtos importados e fóra de temporada.

Porque Galicia ten sabores de memoria. A cociña familiar está no pouso da xeografía sentimental e os sabores transportan ás paisaxes. Para quen vive lonxe do país, Galicia sabe a gloria. E a gloria, en non poucas ocasións, está representada polo lacón, as empanadas e o polbo á feira, ese cefalópodo que nos xungue co territorio, e entre nós, como os vencellos aos feixes.

Publicado en A Voz de Vilalba (decembro, 2014)

 

RECICLAR PAN DAS SOBRAS

As alteracións da mesa destes días no número de comensais e nos hábitos diarios acarrean sobras que hai que aproveitar. Nada comestible debe ser tirado, por respecto á terra, aos que traballaron para producilo e aos máis necesitados. Se non se pode traspasar a alguén que o necesite, eu véxome na obriga moral de aproveitalo. Aprendido de nena que viviu a escasez, non o vou esquecer cando máis conciencia social e ecolóxica levo acumulada.

Para case todo vou atopando lugar e uso, pero o pan é quen máis me provoca a imaxinación, porque nos vemos obrigados a comer un produto de escasa calidade que, non resistindo a proba do “deloutro día”, xa non paga a pena de o conxelar para o compango.

Merquei un trebello para o relar, pero dá moito traballo e pouco rendemento. Desbotada esa opción, e como o pan do que falo endurece –outro vólvese goma, que aínda é peor-, para algunhas cousas hai que deixalo disposto antes de o gardar dous ou tres días. Ademais de utilizalo para tostas ou para os clásicos pudin e tortilla doce, eu dispóñoo para estes usos:

-Picatostes 1. Para acompañar chocolate ou café con leite: partido en tiras que á hora de usalo se humedecen con auga un pouco salgada -se non hai problemas co sodio-. Frítese ou pásase no forno e cóbrese de azúcar.

-Picatostes 2. Para acompañar sopas, purés de verdura ou de legume -garavanzos, fabas e lentellas-. Pícase en taquiños e dáselle o mesmo tratamento que aos anteriores, suprimindo o azúcar.

-Sopas de allo. Fanse rafas finas. É ideal para usar o caldo de escorrer calquera clase de col na súa cocción, que mellora moito o seu sabor.

-Espesante para callos. Fánse rafas finas. Engádense aos callos canda os garbanzos. É un espesante moi sabedor.

-Falsa pizza. Fanse tostas dándolles algún corte para que poidan unirse o máis posible. Colócanse nun molde ao uso e bótaselles salsa de tomate caseira. Colócase encima todo o que pode levar unha pizza e nos guste. Dánselle uns minutos de forno para que queza o pan e gratínase ao gusto.

-Albóndigas. Pícase miudiño e pode secarse. Se fose así, hai que remollalo en leite desde a véspera e incorpórase ao picadiño de carne. Dálles unha textura moi especial.

Este foi o noso xantar de hoxe: albóndigas de carne de xato e porco con pan amolado en leite desde onte á noite, cociñadas en salsa de verduras e con cachelos á moda dos Ancares.

ISIDRO PARGA PONDAL

A lingua de Galicia ten na Universidade un ínfimo papel como lingua científica. A conclusión tírase dun estudo encargado pola Comisión Interuniversitaria de Política Lingüística do Sistema Universitario de Galicia, que foi coordinado pola profesora da USC Alba Nogueira coa colaboración de Iñigo Urrutia (Universidade do País Vasco) e Eva Pons (Universidade de Barcelona). Por iso ven de remitirlle ao Ministerio de Educación dúas propostas, asinadas o pasado venres polos reitores galegos, de potenciación do uso e o recoñecemento dos idiomas cooficiais nas publicacións científicas, pedindo que se modifiquen os criterios de avaliación para que as contribucións do coñecemento científico redactadas nas linguas distintas do castelán e o inglés sexan visibles tamén nos procesos de avaliación da actividade investigadora. Propoñía tamén a tradución/publicación de monografías científicas, recomendando á Xunta apoio económico para un grupo seleccionado de publicacións que usasen o galego, un xeito de divulgar o coñecemento científico a través dunha lingua que debe asociarse aos rexistros de prestixio. A Universidade galega é a que debe dar cabida cabal a lingua. De non o conseguirmos, de pouco vale o seu estudo testemuñal nas Universidades de fóra. Urxe unha ciencia galega e en galego, precisamente cando os investigadores novos ven os camiños pechados no seu país e a lingua non ocupa o espazo razoable nos usos universitarios e nas publicacións científicas.

Neste contexto aparece Galicia ten un referente: Isidro Parga Pondal, de Ricardo Gurriarán, libro editado para divulgar o coñecemento deste empresario investigador ao que o Foro de Peinador lle dedicou en 2014 o DÍA DA GALEGUIDADE EMPRESARIAL. Parga Pondal sufriu a depuración franquista na Universidade de Santiago, onde era un profesor de valía. Tamén un empresario “precursor da aplicación da ciencia á industria mineira galega”. O seu nome uniuse neste século á investigación facéndoo epónimo dunhas bolsas posdoutorais semellantes ás que no Estado levan o nome de Santiago Ramón y Cajal. O próximo 15 de xaneiro acabará a homenaxe ao profesor e empresario coa colocación do seu busto no vestíbulo da Facultade de Química da USC. Que a súa presenza augure o pulo da ciencia galega e en galego, e o uso da lingua noso polo empresariado.

Publicado en El Correo Gallego (02-01-15)