POBREZA, UNHA E DIVISIBLE

Na actual economía, a pobreza, demasiado ampla para atacala enteira, fixérona sectorial: enerxética, infantil… É unha maneira de falar, porque a pobreza segue a ser unha e onde se instala aplana todo e é difícil de remover. Aínda así, esta división vale de recurso para lle poñer remendos. A infantil alíviase cos comedores escolares durante o curso e prolongación no verán. A enerxética, con subsidios para poder alumar e quentarse algo de inverno… O ideal sería erradicar a pobreza no seu conxunto dentro dunha sociedade solidaria que repartise mellor os recursos. Pero hoxe son pobres ata os que teñen traballo pagado con soldada miserable ou dependen de contratos por horas ou por días soltos. Superar esta lacra vai ser difícil de camiño a un neoliberalismo salvaxe que pon toda a actividade humana ao servizo dos cartos.

A pobreza é tan vella como a humanidade. Na prehistoria loitábase xa pola posesión do lume, daquela a riqueza potencial. Quen non o tiñan, viñan a ser os pobres. Cando se chegou á escravitude, os pobres perderon a dignidade da persoa converténdose en mercadoría produtora de riqueza. A sociedade civilizada aboliu a escravitude de dereito pero segue a ser explotadora cando a situación llo permite coa globalización no terceiro mundo ou con reformas laborais que someten os traballadores á elección do prato de lentellas: coller o que hai ou deixalo. Ata a emigración se volveu unha arriscada aventura con alto perigo de morte. Os pobres tiveron sempre conciencia de selo, aínda que se manifestase neles de diferente xeito e lle buscasen solucións non sen enxeño. Un dos nosos poetas, Mendiño, era pobre que tal significa o nome co que entrou na historia da Literatura porque era artista. Os nosos paisanos pobres actuaban vestidos de máis pobres ante a xustiza ou a recadación de trabucos, preservando da cobiza engulidora o pouco que posuían. Recordemos a viñeta de Castelao na que o representante do fisco recriminaba duramente a un paisano investigado: “Decías que eras pobre e tiñas unha vaca”. Algunhas crianzas pobres levábanse ás casas grandes onde quedaban de por vida, índa que poucas veces cobrasen soldada. Outros xa eran os pobres de pedir, que andaban de porta en porta e sempre atopaban unha cazolada de caldo e un feixe de palla para durmir a cuberto. Hoxe eses pobres son os “sen teito”.

Publicado en El Correo Gallego (28-08-15)

DO MILAGRE QUE OBROU NOSO SEÑOR SANTIAGO EN AUGAS DE SARTAXES

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Xilvira de Sartaxes, co mar de testemuña,
dou conta dun milagre dos que o Señor Santiago
obra con peregrinos que pasan pola ría
camiño a Compostela para alí visitalo.

Andaba aos mexillóns pola seca de agosto
descalza de pé e perna despois do medio día.
Cantaba o reiseñor nas polas dos loureiros
e o sol xogaba ás sombras coas parras albariñas.

Vin daquela aboiar acó de Cortegada
un home que acenaba abrazado a madeiros.
Puxen rumbo á gamela que meu pai ten na auga
por me achegar a el e ver de socorrelo.

Cecais fora atacado polos salteadores,
que estaba malferido, sanguiñento e sen azos.
Axudoume a subilo, miroume con tenrura
e caeume amodiño sen sentido nos brazos.

Xa con el na gamela volvín para o areal
e subín ata a casa polo atallo fondeiro
levando aquela carga maltreita e magoada
laiándose aos pouquiños e apoiada no ombreiro.

Estaba a miña xente sentada baixo a parra
a falar delongado e a disfrutar do viño.
O can veu cara nós, inviso e silandeiro,
e lambeulle as feridas a aquel descoñecido.

Mi padre preguntoume, ao velo así mancado,
que quen era aquel home e de onde o traía,
e mi madre ordenou de lle darmos pousada
e de que eu lle fixese a cura das feridas.

E mentres lle vendaba as carnes encetadas
xa lavadas con ruda e romeu fervidos,
el debía lembrarse de cousas pracenteiras
pois en vez de queixarse debuxaba sorrisos.

E bicoume nas mans. Levantou a cabeza
e púxose a falar como mirando ao ceo
co son engaiolante da palabra estranxeira
e a voz máis acendida que fogueira en inverno.

Á fonte de Abuín subinlle buscar auga
e apañarlle pexegos ao volver de camiño
namentres que el quedaba no escano da cociña
durmido como un anxo, pobre malpocadiño.

Cando volvía á casa reparei que no fondo
se afastaba unha barca avanzando no mar
coa cuncha de Santiago naquela vela branca
que nunha tarde calma ía empurrando o ar.

E desaparecera da casa aquel ferido
cando entrei levarlle auga e ofrecerlle os pexegos,
pero as vendas sangradas que quedaran no escano.
perfumaban a casa con sagrado arrecendo.

Publicado na Revista Guadalupe. Rianxo. 11-18 SETEMBRO 2015

RECUPERAR PALABRAS

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Se as Academias das linguas teñen as palabras a bo goberno, definidas e coidadas, indo a modo para aceptar cambios que anticipan os usos, a Literatura é quen as fai máis operativas. Ela e non só, que están os medios de comunicación tan influíntes no seu uso. A diferenza está en que a Literatura adoita utilizar as palabras de xeito creativo, reflexivo e coidado, e os Media adoitan empregar un vocabulario moi estandardizado, non poucas veces empobrecido e non exento de estar a servir de transmisores de erros gramaticais, maiormente os que utilizan a oralidade. A creación literaria faise de vagar, pero a comunicación esixe inmediatez e na urxencia as correccións fanse con maior dificultade. Na descolocación dos nosos pronomes hai tal trafego de retroalimentacións que ata quen non os descolocou nunca pensa que o galego urbano é así e debe ser imitado. Mirando ao castelán, que copa practicamente estes medios, a construción impersoal do verbo haber sufriu unha alteración cada vez menos chocante por frecuente: “Habían dos mil personas”.

As escritoras e os escritores traballan coas palabras e deben posuír o maior número posible delas para arriquecer os textos elevándoos da planicie que están a sufrir as linguas. Cervantes empregou en El Quijote máis de metade das palabras do castelán da época. Miguel Delibes introduciu na súa obra a seiva que conserva o pobo no léxico patrimonial. Os nosos clásicos foron exemplo de recopilación dunha lingua sen tradición inmediata escrita, exercendo un papel imprescindible para a súa conservación e conversión en lingua de cultura. O noso léxico, tanto en palabras como en fraseoloxía, ten moito vigor, pero sabemos que con cada persoa anciá que fai o tránsito final se perde un diccionario enteiro. O necesario proceso de estandarización da lingua corre o perigo de unificala e empobrecelas poñendo en xogo un número reducido de palabras. Quen aprenderon a lingua galega no peito materno teñen a posibilidade de inxectar na súa obra ese vocabulario en desuso por desaparición da actividade do rural que o sustentaba, incorporándoo á expresión con novos usos metafóricos. A vitalidade e riqueza da lingua é aínda moi forte. Os escritores e as escritoras que a coñecen ben deben salvar un patrimonio ben diverso e en perigo, dentro do perigo xeral que está a correr o noso idioma.

Publicado en El Correo Gallego (21-08-15)

AS VACACIÓNS DE AGOSTO

Agosto é o mes oficial das vacacións, aínda que haxa familias e persoas que non poden gozar do que a degradación da economía que afecta a tantos fogares volveu facer un privilexio. Temos case obriga, xa que logo, de nos ocupar delas dalgún xeito e a xornalista que preparaba unha reportaxe quería saber como eran as dos meus primeiros dez agostos. Quédanme xa ben lonxe, pero son algúns dos anos que se gravaron con máis plasticidade, aínda que os contornos aparezan algo difuminados. Daquela, ás persoas que se achegaban polo verán á vila ancaresa chamábanlles veraneantes, que denotaba o ocio como unha excepcionalidade. Agosto pasábano laborando, grandes e pequenos: “O traballo dos pequenos é pouco/ e o que o perde é un louco” era refrán que se escoitaba das bocas da xente anciá. Daqueles traballos, que segue a facer a infancia empobrecida do terceiro mundo, sacabamos moitas aprendizaxes e eu nunca os cualificarei de negativos para min, senón todo ao contrario.

Só agora lle chamamos vacacións ao recordo do que se facía nos veráns. Pero, excepcionalmente, eu tiven vacacións agostiñas, acompañando a miña nai nos regresos temporais á benquerida Donostia, para onde quería volver. As estancias na casa duns amigos en boa posición mostráronme o Cantábrico, manso na praia da Concha e bravo na costa afastada. Temíalle ao baño, pero aquel medo non era nada comparado co toque dos sinos a defunto na vila que durante tres días me facían chorar e deixaban sen apetito. Por iso me gustaba estar con vecindade que non se enteraba polas badaladas de que había alguén morto. Tamén pasaba moito medo nas touradas. Os anfitrións insistían en que os acomapañaramos a unha por ano. A mente de rapaciña convencíame de que o encerrado era un home de vestido estraño ao que querían castigar cun touro que viña acabar con el. A maneira de defenderse era rara como o traxe, porque non escapaba. Eu pechaba os ollos para non ver a collida que consideraba inminente. Tras tal sufrimento, ver que o toureiro seguía vivo non me deixaba percatarme da realidade. Aquela visión con ollos inocentes sen preconceptos chamados culturais, converteume nunha abolicionista da diversión na quo o destinado a morrer con engano e sufrimento é o touro, aínda que tampouco os toureiros resulten sempre indemnes neste xogo de morte ao que eles si acoden de xeito voluntario.

Publicado en El Correo Gallego (14-08-15)

BALDO PESTANA EN LIMA

Baldo Pestana saíu de Castroverde cando tiña catro anos e, xa cunha vida cumprida de traballo e aprendizaxes artísticas, volveu á terra onde foi querido e admirado tal como merecían el e o seu traballo. Unha mañá do pasado mes xullo fixo a súa viaxe definitiva cando faltaban tan só unhas semana para que, en Lima –unha das súas cidades favoritas, con Buenos Aires, París e Lugo- se celebrasen acontecementos importantes de recoñecemento e merecida difusión da súa obra. Aínda así, puido coñecer e supervisar os contidos desta grande homenaxe coa meticulosidade e a esixencia que poñía no seu labor de artista.
Lima acolle, desde o día cinco deste agosto, a exposición dos seus retratos fotográficos a unha xeración notoria de artistas, homes e mulleres escritores e intelectuais, cos que se adiantou ao recoñecemento que habían conseguir co paso do tempo. Vivían uns en Perú e outros en París, cidade onde Pestana traballaba para revistas, publicidade, axencias (Mccann Erikson) e medios prestixiosos (Time e Life). Na capital francesa, retrataba para a súa colección, e só por interese artístico, a aqueles participantes latinoamericanos nas vangardas parisinas que el admiraba e de cuxo círculo de relación formaba parte. O Museo de Arte Contemporánea de Lima acolle as fotos que forman parte da historia actual do país andino e que antes andaron circunlando en libros e en prensa. A exposición, patrocinada pola Fundación BBVA Continental, está comisariada por Fietta Jarque e Alejandro Castellote.
Os retratos fotográficos, extraordinaria especialidade de Pestana, preséntanse tamén no libro Retratos peruanos, prologado por Vargas Llosa –un dos seus fotografados sendo moi novo-, volume que recolle os compoñentes da mostra e algúns máis. Será o día 14, en torno a unha mesa redonda na que participarán peruanos especialistas en fotografía e algúns dos retratados. E o día 13 estrearase na 19 edición do Festival Internacional de Cine de Lima a película-documental La imagen reb/velada, producida por MIRAMEMIRA con tesón, poucos medios e moito cariño. Este traballo foi moi do agrado do noso artista, sabedor de que xa non podería el facer esta viaxe trasatlántica. Aquel Baldo que correu polas corredoiras soñando con mares, barcos e viaxes foi intepretado polo neno de catro anos Alberto Seivane Castañeda.

Publicado en El Correo Gallego (07-08-15)