HOMENAXE POÉTICA A LORCA E ÁNXEL CASAL

Biblos Clube de Lectores vén de publicar un poemario singular dentro da nosa literatura, “6 poemas 6. Homenaxe a Federico García Lorca”. Coordinado por Suso Díaz e quen isto escribe, 36 poetas xúntase arredor do máis ilustre dos líricos non galegos que escribiu nunha lingua descuberta a través de Rosalía –da que foi un fervoroso admirador desde moi novo- e das viaxes a Galicia, onde fixo fondas amizades. O 27 de decembro de 1935, o editor Ánxel Casal sacaba á luz en Nós un libro da súa autoría, “Seis poemas galegos”. Estamos nas vésperas do 80 aniversario desta extraordinaria produción lorquiana, na que se ve reflectida Galicia e moi nomeadamente a cidade de Santiago. O ano próximo será o centenario da primeira viaxe a Galicia daquel mozo que sentiu fascinanción polo noso país. “Seis poemas galegos” é o punto de partida do texto colectivo que hoxe traio a esta columna, está articulado arredor do número 6. 6 poetas coordinan equipos de 6 poetas aos que os editores literarios lles adxudican cada un dos 6 poemas do granadino. A palabra colectivo cobra neste poemario un sentido de colaboración plena e entrelazante, porque os grupos crean un texto a doce mans e outros 6 individuais nos que mostran a súa voz única e ben diferente, como corresponde á variedade de idades, estilos, poéticas e xeografías que se xuntan nesta obra. Federico García Lorca merecía de nós este agasallo singular que ten o mérito de poñer en xogo máis capacidades que a do dominio da voz poética que teñen mostrado os autores e autoras que colaboran. Seis poetas que traballan en común deben poñer tamén en xogo boas doses de xenerosidade, organización flexible, entendemento, empatía, compromiso e seriedade para que o seu traballo teña calidade e coherencia. Non podían quedar excluídos deste libro os poema de Lorca que lle dan orixe, porque a eles vai referenciada tanto a creación colectiva como a individual. Por iso consta de 42 textos poéticos con 6 ilustracións de 6 artistas máis un deseñador da capa.

Segundo o poema motivador do traballo do grupo e co coordinador e coordinadora á cabeza, escriben Helena Villar Janeiro, Marica Campo, Francisco X. Fernández Naval, F. R. Lavandeira, Xesús Rábade Paredes, Miro Villar, Modesto Fraga, Rocío Blanco, Alfredo Ferreiro, Alexandre Nerium, Emma Pedreira, X.H. Rivadulla Corcón, Marta Dacosta, Alonso, Xosé María Álvarez Cáccamo, Ledicia Costas, Paco Souto, Eva Veiga, Rafa Vilar, Yolanda Castaño, Lucía Aldao, Xiana Arias Rego, Olalla Cociña, Gonzalo Hermo, María Lado, Suso Díaz, Miguel Ángel Alonso Diz, Xoán Carlos Domínguez, Alberte, Baldo Ramos, Lorena Rei, Noelia Rodríguez, Lucía Novas, Alba Cid, Xosé Daniel Costas Currás, Rosa Enríquez, Míriam Ferradáns e Ismael Ramos. Ilustran Nolo Suárez, Viki Rivadulla, Alfonso Costa, Marita Martín Carmona, Irene Silva Xiráldez e Antón Sobral. O deseñador da capa é Xosé Vizoso.

O libro non é só unha homenaxe a Lorca, porque non quedaría completado. Leva incorporada, como non pode estrañar, a admiración e agradecemento dos e das poetas á figura do singular editor de “Seis poemas galegos”. Porque aos dous os unira, ademais da relación poeta/editor, que non era pouca para a época e as circunstancias anómalas da lingua, a data da súa morte tráxica, da man dos mesmos asasinos, aquel 19 de agosto de 1936. Para este apartado final, as e os poetas construíron un acróstico introducido pola dedicatoria: Á ÁNXEL CASAL EDITOR DE SEIS POEMAS GALEGOS, cuxo número de letras coincide co de poetas participantes. O resultado é un fermosísimo canto libre de 36 poetas ao gran traballador da cultura galega e iniciador da nosa edición moderna. Ánxel Casal cumpriría120 anos este pasado día 17 e así consta no colofón desta homenaxe literaria.

BELÉNS ACTUALIZADOS E REBELDES

Son amante dos beléns, ou nacementos, que me recordan a creatividade desenvolvida na infancia coas figuriñas do portal, mofos, palla, papel de aluminio sacado ao chocolate ou un espello roto para o río, pauciños para a ponte e bichería doméstica. Os nosos nacementos eran aldeas costaneiras e frías, como as do terreo ancarés. Porque os beléns non representan nin o lugar nin a época do acontecemento que celebran: están adaptados ás nosas circunstancias. Para quen cre no misterio cristián con fe operativa, o Nadal debe ser liberador, para o que precisa dunha lectura referida ao aquí e agora. O feito humano que se representa é a migración, a pobreza fronte aos poderosos e a falta de solidariedade das persoas do común que miran para outro lado sen prestar axuda nin facer nada para aminorar o alcance dos problemas, porque, de momento, non van con elas. María e Xosé son unha parella pobre desprazada do seu domicilio por decisión gubernamental para cumprir un mandado do poder. Ela está encinta, como tantas migrantes de hoxe que paren no seu deserto. A parella representa a desasistencia producida por moitas causas en todos os tempos, que, sendo as mesmas, veñen vestidas de diferente roupa. Así o din os beléns instalados nas igrexas de Santo Antonio de Momán (Xermade) e San Pedro de Cambás (Aranga), e na de San Antón (Madrid).

Nos dous primeiros, a vecindade reivindica con figuras “pouco ortodoxas” un mundo máis xusto. Como un relato do triste día a día, recóllense neles as demandas da suba do prezo do leite para os produtores, tal como andan a facer estes mesmos días os homes e mulleres que se dedican á explotación gandeira, despois de se veren enganados. Estes problemas son efectivamente os seus problemas e como tal os ocupan. Pero non paran aí. Toman tamén partido solidario a favor de todas as causas que afectan aos máis pobres e que urxen solución: os lanzamentos da vivenda hipotecada, a corrupción que tanto esquilma os cartos sociais a favor de xente que utiliza postos privilexiados para trincar o de todos, os salarios baixos que non permiten vivir con dignidade a quen exerce un traballo que merece máis remuneración… Estas parroquias teñen o cura en común, un crego que estimula e permite que os beléns rebeldes estean no século XXI ben próximos ao cristianismo dos primeiros tempos.

Pero o castelo de Herodes e a presenza dos Reis Magos recordan a fuxida daquela familia a Exipto, unha familia refuxiada como tantas que transitan a pé o territorio europeo sen atopar acollida. É un conflito de intereses con resultado de persecución e morte, como os que acontecen hoxe na xeografía próxima ás terras bíblicas. Por iso, no Belén de Refuxiados realizado para Mensajeros de La Paz na Parroquia de San Antón (Madrid) o portal reproduce, sobre un mapa, a imaxe do meniño Aylan Kurdi, afogado cando fuxía doutra cruel persecución, dunha matanza ordenada dalgún xeito por todos eses Herodes que fan os mapas con sangue.

Publicado en El Correo Gallego (19-12-15)

CAMBIO CLIMÁTICO

Na cestiña coa que recollo a fruta da horta que me vai indicando os cambios de estación, de tempo e climático, traio amorodos silvestres, ameixas de cedo ou tarde, segundo se mire, e chirimoias. Os amorodos están entre follas amarelas como lle corresponde a decembro, porque son eles quen andan fóra de sazón, non a súa folla. As ameixas son dunha segunda colleita en ano no que non tivo a que debía dar. Entre o tempo climático na floración e a ausencia cada vez máis notoria das abellas fecundadoras, case non deu callado en froitos. Agora ten un número razoable de pezas ben distribuídas pola árbore toda. En canto ás chirimoias, a que daba catro ou cinco -nunca madurecidas debidamente, pois está posta como adorno- trouxo hogano unha cantidade considerable de frutas de enorme tamaño e dozura talmente tropical. ¿É necesario que me convenza alguén do cambio climático?

Se falamos do desgaste e da alteración da vida do planeta, si que vivimos por encima das nosas posibilidades, primeiro sen nos dar conta do alcance irretornable e agora por non renunciar a costumes herdados e ás comodidades. O mundo desenvolvido é o causante do quecemento global que altera o clima dun xeito acelerado. E tras do clima, a Terra. O consumo da enerxía que vén de restos fósiles destrúe a capa de ozono alterando a atmofera. Ao deterioro que produce fundamentalmente Europa e USA veu sumarse o xigante asiático. Por primeira vez na súa historia, Pekín ten o mesmo problema de inhabitabilidade que as grandes cidades do primeiro mundo e tivo que declarar estes días a alerta vermella por contaminación.

Coincide este fenómeno en varias cidades coa xuntanza de delegacións gubernamentais en Paris para ver como frear o indiscutible cambio climático. Como parece lóxico, os países que máis contaminan son aos que se lles debe esixir unha maior carga de esforzo. Así opina India, que mantén a postura máis dura contra os contaminantes acolléndose ao principio de “diferenciación”. Durante esta semana de negociacións, os encargados de abordar o texto de traballo teñen un perfil técnico para corrixir a redacción, cousa non doada. Despois tocaralles a quenda aos ministros que deben facer negociación política. O presidente do cume e ministro francés de Exteriores, reclamáballes esta semana celeridade aos representantes dos 195 países que negocian un acordo para substituír o protocolo de Kioto. Urxen as negociacións políticas. Parece que o problema empeza a importar seriamente a moitos países, pois asistiron á inauguración arredor de 150 xefes de Estado. Mais a solución é difícil se os acordos non vinculan. O freo real virá da concienciación da cidadanía para un cambio de hábitos con máis esixencia medioambiental. Menos coche, menos calefacción excesiva, consumo de proximidade, redución de envases, reciclado de residuos e, sobre todo, esixencia de que os gobernos primen o desenvolvemento das enerxías limpas e renovables fronte aos combustibles fósiles.

MEMORIAL DAS VÍTIMAS

I

ÓSOS

Levouno a catropea a man armada
arrincándoo da casa como a esa viga mestra
que terma do edificio.

Tiroteado,
intentou despedirse con escrita de sangue
na pel dunha nogueira á que abrazou
para non morrer só.

Tirárono na zanxa e foi espíndose
ata chegar a unha aramiada de ósos
mondos igual que pedras.
A caixa daquel peito
perdeu un día o derradeiro aire
que se elevou da gabia
como elexía que esparexe o vento.

Florearan á beira da cuneta as margaridas brancas
que medraran en terra de cadáver
mais ninguén sospeitou cal era o esterco.
E, en canto a terra asimilou os ósos,
callou definitivamente xa no olvido.

Inda aos seus asasinos
os honraban coroas de loureiro.

 

II

BOTAS

Despois de tres disparos que as fixeron tremer,
as botas souberon que perderan,
a calor que dá o trote aos pés dun perseguido.

Xa pechadas nun foxo,
souberon que perderan, aos pouquiños,
as células da pel que custodiaban,
da carne
e dos tendóns.

Na súa fixación á terra dura por tempo sen medida
esqueceron os ósos que gardaban,
-astrágalos, falanxes-
suxeitos aos artellos.
E soubéronse
elas mesmas perdidas na humidade barrosa.

Xa non tiñan lembranza
cando as recuperaron coa osamenta
e se moveron en segunda vez.

Así desmemoriadas
son Historia.

III

LUGARES

“Terribilis est locus iste…”

No castelo batido por un mar que acompasaba o ritmo
aos vergallos que atizaban dentro,
soaron berros longos que souberon
recoller as buguinas e as entraña das pedras.

¡Canta dor cobre o olvido
mentres os mortos cruzan o luar
brillando como nácar a sol pleno!

Se oiramos as voces que esterrexen,
se a memoria abrise o labirinto
que nos conduce a tanto masacrado,
leriamos as listas deses homes como versos dun salmo
e unha figueira vella
que aturou extramuros todos os vendavais
volvería dar sombra
e figos doces.

Publicados na revista de poesía DORNA, nº 38, 2015

 

LEMBRANZA DE NEIRA E CHAO

O SOUTO DEU AS CASTAÑAS E AGARDA POLA NOVA PRIMAVERA. OS QUE SE VAN RENACEN NOS SEUS FROITOS

Dous galegos bos e xenerosos, cuxas vidas teñen características que os aproximaron alén da súa coetaneidade, deixáronnos esta fin de semana como se o seu pasamento fose punto de unión da existencia paralela. Xosé Neira Vilas e Xosé Chao Rego exerceron un compromiso insubornable co seu pobo e, a través del, con todos os pobos do mundo como cómpre que sexa. Mereceron ben a admiración que a xente lles profesaba e profesará. Defenderon coa palabra, activa no desexo e privilexiada na forma, a identidade de Galicia e contribuíron a que o vello idioma resista como vertebrador dunha cultura singular.

O gran narrador e cronista que foi Neira Vilas e o ensaísta de grata lectura que foi Chao Rego arriqueceron a lingua coa sabedoría herdada dos seus contornos xeográficos agrandando a singularidade que lle permite ao país non ser arremendo de ningún outro. Ambos levaron tamén a súa palabra ao xornalismo, esa lectura que chega todos os días a recantos variados. Tenderon importantes pontes para recolocarnos na xeografía e na historia. Neira achegounos unha extraordinaria crónica da emigración en América, nomeadamente en Cuba, e Chao os seus estudos sobre Prisciliano e a súa época, sendo un promotor dos movementos de base que procuran a inculturación da fe cristiá na terra galega. Mirando ao pasado e ao futuro, contou con todo o marxinal dunha Igrexa desfasada no tempo para levalo á normalidade relixiosa: as mulleres, os homosexuais, a lingua dominada e o medio natural do que formamos parte. E aí estivo a súa voz entre outras voces imprescindibles para unha reflexión actualizadora do Evanxelio. As mulleres debémoslle moito a esa xeración de “Encrucillada” que el axudou a construír.

Neira e Chao fixeron unha redescuberta de Galicia para se entregar ao seu servizo. Dicía o primeiro nunha entrevista que descubrira Galicia na emigración, onde tiña o privilexio de recibir clases en galego de historia, xeografía e literatura con profesores que se chamaban Rafael Dieste ou Eduardo Blanco Amor, un privilexio que nin remotamente tiñan na Universidade de Santiago. O segundo escribiu un libro memorable, “Eu renazo galego”, que é un ensaio sobre a autenticidade. Foron, polo tanto, galegos por nación co reforzo dun descubrimento que os converteu en activistas da nosa cultura e da súa proxección cara o futuro.

Desenvolveron tamén ambos un traballo pedagóxico importante coa xente nova. Neira foi un dos iniciadores da literatura para a infancia á que sempre dedicou unha especial atención. Tanto en narrativa como en poesía deixou un extraordinario herdo, empezando polo libro máis difundido da nosa literatura, “Memorias dun neno labrego”, e o estímulo de creación de poesía e teatro para a infancia despois de fundar coa súa dona, Anisia Miranda, os premios Arume e Estornela, respectivamente, covocados desde a súa Fundación. Pepe Chao foi un excepcional profesor de lingua de numerosas promocións de adolescentes na capital de Galicia.

PEDREGAL DO RÍO SELMO NA SEARA DO COUREL. O DO MIÑO FOI UN SÍMBOLO DO RENACER GALEGO PARA CHAO

Publicado en El Correo Gallego (04-11-12)

HOMENAXE A PEPE CHAO REGO

Palabras pronunciadas na inauguración do IX Hectómetro Literario, dedicado a Xosé Chao Rego no “Paseo dos Soños” (Vilalba, 19 de xullo de 2014)

Para falar de Pepe Chao teño que remontarme a 1979, ano en que o coñecín aquí en Vilalba e nos levou á Chouzana. Alí preparabamos a miña participación da I ROMAXE DE CRENTES CRISTIÁNS na que se ían introducir novidades litúrxicas que incidirían na miña fe devota e tradicional. Ía ter a sorte de representar a Galicia na celebración eucarística onda o cura Raña e unha canción de roda de O libro de María sobre o conde de Fenosa, que Suso e eu fixeramos para a nena –o único conde que coñezo, dixera Suso- co asulagamento de lugares e vilas de Galicia como protagonista, sería o canto coral do Ofertorio.

“A casa de Chouzana”

Igual que na pasaxe de Emaús,
ía eu cara a Chouzana cun Xesús escondido
en solemnes roupaxes e pregos de artificio.

Alí Pepe espurgábamo da metáfora escura
e tomaba o sentido que perdera
nos libros alterados.

Eu sentíao entre nós,
que viña presidir a mesa da palabra
nunha liturxia viva en fraternal convivio
falando a nosa lingua,
sentindo a nosa chuvia,
a calor ou o frío.

Tamén estaba no verdor dos nabos
ou no esplendor do trigo,
na caída das follas
e no espido.

Dicía un “ecce mulier” tremecente
e contaba comigo
para ir falar da nova ao pedregal de Irima,
nacencia do pai Miño
e devolver aos crentes
a frescura do rito.

A casa da Chouzana
o mesmo que Emaús, é lugar bíblico.

Hoxe quero falar aquí coa voz deste poema datado nunha etapa importante das nosas vidas. Vai falar a muller como muller, ademais da amiga. Pepe Chao contou con todo o marxinal dunha Igrexa desfasada no tempo para elevalo á normalidade relixiosa: as mulleres, os homosexuais, a lingua dominada, a nación negada e o medio natural do que formamos parte. Foi un faro encamiñando a moita xente que agardabamos algo nunha época que fixo cambiar cousas, aínda que non todas nin como quixeramos. Pero aí estivo a súa voz, moi particular, entre outras moitas voces imprescindibles para unha reflexión actualizadora do Evanxelio. As mulleres debémoslle moito a esa xeración de “Encrucillada” que el axudou a construír.

Pero fago tamén aquí a conmemoración dun aspecto do traballo de Pepe Chao que é moi de salientar: a súa pedagoxía como ensinante duna lingua problematizada nun centro no que a súa presenza de uso era meramente testemuñal, o Instituto Rosalía de Castro de Santiago. Traio comigo, como adhesión a este acto, a palabra dunha das súas alumnas, aquela María do Cebreiro que coñeceu tan meniña cando el e o Suso opositaban xuntos a profesores: “Lembro o seu aire máis franciscano que apostólico entre as mesas de formica do Rosalía e a súa convicción (que comparto plenamente hoxe xa máis consciente) de que a aprendizaxe de calquera lingua se debe basear na motivación. Pepe Chao traballaba aí onde a política lingüística aínda falla e creo que entre o seu alumnado fixo moito máis ca esta pola valoración do galego como un patrimonio de todos e non únicamente dos que o falabamos na casa”. Esta valoración é compartida totalmente por seu irmán, Abelardo, e estou segura de que representa o sentir de moitísima xente que lle pasou polas mans.

Parabéns, Pepe, e grazas por tantas cousas importantes que trouxeches ás nosas vidas.