Xa está á vosa disposición o traballo posdoutoral de Inma Doval “Proxección autoral das poetas galegas nas redes sociais dixitais. Aproximación a catro casos representativos: Helena Villar Janeiro, Dores Tembrás, Afra Torrado e Estíbaliz Espinosa Río”, que podedes ver no seguinte enlace https://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/24752
Entrevista sobre o libro ilustrado “Fina a Pirata” (Galaxia), que pode encontrar neste enlace https://www.faroeduca.es/faro-educacion/suplemento-24092019/lecturas.html?fbclid=IwAR2Hb2qPexFHoGsSXBTZb_p0Ewg_f95uytCNWdzjgJ70GYvwsGLpaScX8Ro
“PROXECCIÓN AUTORAL DAS POETAS GALEGAS NAS REDES SOCIAIS DIXITAIS. APROXIMACIÓN A CATRO CASOS REPRESENTATIVOS: HELENA VILLAR JANEIRO, DORES TEMBRÁS, AFRA TORRADO E ESTÍBALIZ ESPINOSA RÍO
Autora: INMA DOVAL-PORTO
(Entrevista a Helena Villar Janeiro)
Quizabes sexa de interese considerar que veño traballando con PC desde 1989 e que estou conectada á rede desde 1996. Participei como opinante nas primeiras plataformas, polo tanto tiña xa iniciado un xeito de comunicación que desembocaría na publicación dixital de textos. Inaugurei o blogue TIRAR DO FÍO (2010), entrei en Facebook (2011) e finalmente en Twitter (2014). Non participo de Instagram, inda que o meu traballo fotográfico-literario poida parecer moi acaído para esa rede. Hai, polo tanto, un longo camiño de escrita que se foi arriquecendo con imaxes incorporadas ao texto.
Nos foros si empreguei pseudónimo, un nome e apelido familiar co que me sinto moi identificada. Como escritora, quizabes por estar sempre exposta ao público non considero oportuno andar de incógnito. Así que nos meus perfís aparece o meu nome.
Creo que a razón pola que entrei nelas foi vir para nunha pequena aldea con relacións sociais máis limitadas que nunha vila ou cidade. Unha vez dentro do mundo virtual, comprobei as posibilidades que podían darlle á escritora. Por outro lado, coincide este feito co interese pola fotografía, posiblemente a miña última paixón creativa porque xa ando polo III Acto da peripecia vital. A combinación de imaxe e texto é oportuna nestas plataformas, así que naceron experiencias novas: poesía mínima, minirrelato e inda micropoesía con fotografía á que lle incorporo efectos 3D. Non sei se chegarei ao vídeo, pero non lle atopo demasiado interese, porque me gusta que o texto permaneza como tal.
En canto aos usos, preferentemente publico en Facebook na páxinas persoal –onde son unha cidadá activista e comprometida con diversas causas, inda que tamén escritora- e profesional, que dedico exclusivamente á literatura. Non abandono o blogue no que deixo artigos, entrevistas e outros textos por ter posibilidade de recuperalos con pouco esforzo. O Twitter úsoo máis como medio de información que de expresión, pero tamén deixo alí os “micropoemas”.
-A imaxe –non só a física, senón a integral extensible ao traballo- procuro coidala, sobre todo porque teño a pretensión de ser, dalgún xeito, educadora social. Ser pedagoga vén imprimir carácter a toda a túa proxección. Oxalá que non se note o esforzo que fago para que así sexa.
-Se nalgunha actividade estamos hoxe a conseguir algo que se pareza á igualdade cos homes é na literaria. Outra cousa era cando empecei a publicar, que eran tempos vedados para a maioría de nosoutras. E creo que esta tendencia é visible no que se edita en papel tanto como no que se edita en dixital.
-Adoito andar por libre, inda que non me limito deliberadamente. Se son chamada para algo, xeralmente acudo voluntariosa, pero sempre en cousas puntuais.
-Creo que si. E, a xulgar pola xente que me segue e fai patente o seguimento, teño representantes de todas as idades.
-Toda creación debe ser ben recibida, pois é un acto xeneroso e necesario. Sen dúbida, a literatura nas redes ten as súas esixencias, como a brevidade. Ao meu ver, nada substituirá un libro de poemas sobre papel porque é un soporte que permite a pausa, a reflexión, o pracer intelectual e o gozo de varios sentidos. En canto á palabra “influínte” non a podo relacionar coa literatura como arte, senón como produto comercial ou como fenómeno máis superficial e efémero. A influencia que pode ter unha escritora debe ser algo que non se colleita no momento e que pervive.
-Creo que potencia os dous fenómenos e oxalá esta contraposición logre un equilibrio que é desexable. Por un lado, hai quen se rende ante os “grandes idiomas” por crer que así se chega máis lonxe, o que non deixa de ser unha pretensión lexítima pero utópica a meu ver. Por outro lado, posibilita unha superación de espazos para linguas máis restrinxidas e actúa como un apoio normalizador ao que eu non me podería negar nunca. De feito, publico todo en galego, mesmo as intervencións nos fíos que hai na nosa competidora máis frecuente –o castelán-, que poucas fago. Creo que isto tamén contribúe ao respecto polo distinto, ao aprezo polas diversas culturas que poden convivir nun Estado no que, cando menos, tres das súas linguas son irmás, e polo tanto, de doada comprensión.
-Cando falaba de coidar a imaxe tamén quería dicir isto: fago un traballo diferente polas esixencias do medio –a brevidade-, pero pensado como parte integral da miña obra. O ano pasado Alvarellos editoume “Poesía Mínima. Minimal Poetry” cunha selección de haikus que foran publicados nas redes, onde el os coñeceu. A escritora é a mesma e o traballo non pode facer abrir fenda no que eu considere que lle aporta cualidade.
-Eco é moi intelixente e, polo tanto, atina no que di. Pero hai algo moi testán, que é a realidade. As redes están aí e non se lles poden dar as costas. Eu non desprezo estas plataformas, porque as constitúe a xente, a mesma xente que forma a sociedade. Sei que os xuízos que se fan nelas son máis ou menos atinados segundo a preparación de quen os faga, pero permiten unha difusión e un goce da arte que se perdería doutro modo. O que máis me asusta como creadora non é o que poidan opinar sen máis, senón que se usen para agasallar con votos decisivos por petición para outorgar algún premio ou axuda de calquera tipo. Paréceme un abuso de poder dos números, unha corrupción máis das que enchen o noso tecido social. Os premios que se outorgan por este medio creo que deberían repensarse, porque non é o procedemento adecuado, senón unha perversión dos mesmos.
-En certa maneira danlle unha nova dimensión e a arriquecen matices. Calquera apoio artístico que se lle engade a un texto réstalle pureza, pero non significa que lle faga desmerecer, sempre que ese apoio sexa acaído. Na miña experiencia de traballar con texto e fotografía a mensaxe adoita ir tan enfurcada que moitos poemas non son comprensibles sen a imaxe ou, cando menos, significarían outra cousa. Pero están feito con esa intencionalidade interactiva deste que nacen.
-Tal como dicía polos pseudónimos, traballo co nome á vista. Como escritora, é dicir, en publicacións creativas, nunca tiven problemas de bloqueo, inda que si me teño desfeito dunha persoa moi resabida que me viña dando leccións sobre haikus que chegaron a cansarme despois de responder varias veces con cortesía. Porque traballo o máis axustada que podo ao seu espírito, pero non renuncio a enraízalos na cultura occidental do século XXI, como teñen feito moitos dos grandes poetas do mundo. Nos espazos que ocupo como cidadá si que tiven que bloquear a algunhas persoas por motivos ben diversos.
-Non sei se hai alguén que as frecuente que non pensase nalgún momento en abandonalas. Mesmo hai quen o consegue. Sen embargo, eu son sabedora de que lles debo moito estímulo para crear doutra maneira e supoño que seguirei no mesmo empeño con maior ou menor presenza.
-Teño moi claro que as mulleres debemos estar presentes en todas as plataformas e actividades ocupando o noso lugar, porque non podemos perder posibilidades de visibilización nin de manifestármonos como seres plenos con capacidade para cambiar un mundo no que inda non participamos o suficiente como para nos ser atribuíbles os seus males. Pola contra, coa nosa liberación cívica e social virá tamén unha liberación complementaria masculina que mellorará as relacións humanas a todos os niveis así como un goberno máis equitativo do planeta e dos seus recursos.
07/02/2019
#fotopoemas
#poesiaminima
#haikus
Vin retratar
a ausencia do paxaro
e o olor do aire.
Fotografía de Carmela Queijeiro
Existe unha conciencia xeralizada de que estamos vivindo a era da muller triunfadora nas profesións máis esixentes, atribuídas historicamente aos homes. Está de acordo?
–Estamos no comezo da era da muller, que tempo lle era. Pouco a pouco, foi emerxendo do ámbito privado para alcanzar o estatus de cidadá plena. O cambio vai amodo e a moi caro prezo. Ás veces, a aspiración á liberdade cústalle a vida a mans de homes que non aceptan os novos roles que acarrea para eles a lenta revolución que chega ata modificar a linguaxe para nos facer visibles no plural masculino e discriminatorio que herdamos. Mais a presenza de mulleres en todas as profesións non quere dicir nin que sexan retribuídas igual que os homes por idéntico traballo nin que accedan aos postos superiores. Afortunadamente, empezan a avergoñarnos, a mulleres e a homes, cúpulas de poder exclusivamente masculinas como negando a aptitude de máis de media humanidade para grandes decisións. Esas cúpulas non representan as mulleres nin sequera cando hai presenza testemuñal de algunha. A humanidade está perdendo outro punto de vista na solución dos grandes problemas que debe resolver.
Hai queixas fundadas sobre os problemas de conciliación familiar e flexibilidade no traballo…
–Si e fanas sobre todo as mulleres, xa que a sobrecarga de problemas recae nelas, que deben ser conciliadoras a calquera prezo. As que saíron da cela doméstica para converxer na vida pública seguen a ter o coidado da casa e da familia. Así non hai paridade senón sobrecarga e frustración. Este conflito non é doado de amañar sen cambios ideolóxicos que permitan liberdade de elección con garantía de axudas para o desenvolvemento da muller como cidadá sen caer nin en despido laboral nin en apartarse da súa carreira ou profesión. Para iso é precisa unha educación integral, a través de todos os seus axentes: familia, escola, medios de comunicación, medios de produción, asociacións, institucións e sociedade en xeral. As mulleres que queren ser nais non reciben axuda e moitas toman a decisión tarde, con riscos para elas e as criaturas. O prezo da maternidade hoxe é moi alto e a nosa sociedade acabará nunha extinción, cando menos simbólica. Precisamos novo centro de gravidade para que o doméstico non recaia nelas. Habería que dispoñer un traballo compartido por todos os componentes da familia, no que inclúo as criaturas, pois axudar na casa paritariamente non é explotación laboral senón educación para a igualdade. Tamén habería que facer cambios na organización laboral: horarios flexibles para quen teña máis peso no fogar e servizos complementarios: gardería-escola infantil, comedor lavandería, etc.
No seu ámbito, con que obstáculos se atopa?
–Estou xubilada e non teño ese problema laboral. E mesmo no duro traballo de escribir e publicar tamén compaxinamos ben –antes e hoxe- o traballo doméstico para poder facelo en igualdade con Xesús Rábade Paredes, o meu home. Pero inda na vida ordinaria observo diferencias de trato que non poucas veces as crean as propias mulleres. Eu son unha privilexiada, primeiro por comprender o problema na súa magnitude e loitar desde esa comprensión contra el, e segundo porque vivín un cambio na consideración do traballo das mulleres, posto que veño dunha época moi dura para nosoutras.
En que orde e de preferencia situaría familia, profesión, estudio, relevancia social ou amigos.
–Primeiro, a familia. Para min é o grupo humano no que se medra e se aprende a exercer a liberdade, polo que teño un concepto amplo da palabra familia e ningún rito prefixado para unirnos máis que a vontade conxunta de nos xuntar. Desde que non somos un núcleo de catro, non se fan comidas que nos xunten por obriga, pero facémolas sempre que podemos e onde podemos. En segundo lugar, profesión e estudo no mesmo nivel, porque considero a formación continua unha obriga da que hai que responder ante a sociedade e ante min mesma. As amizades son importantes na miña vida, pero recoñezo que non lles dedico o tempo que quixera porque teño pouco tempo libre. Ao que menos importancia lle dou é á relevancia social, porque ten que vir precedida de esforzos e entregas a causas que benefician a sociedade. Na era dos influencers con pouco fundamento a relevancia social paréceme irrelevante.
Unha enquisa sinala que a xente nova vivirá peor que seus pais…
–Por desgraza creo que si e vai ser unha frustración para xeracións que foron criadas en certa abundancia e condescendencia, e estimuladas polo mercado para o consumo e a vida doada. Será decepcionante e doloroso tamén para as nais e os pais que pretenderon a ascensión social e económica da descendencia. É unha deriva que me preocupa, porque teño unha netiña e lamento que vaia padecer as consecuencias deste pernicioso modelo económico que permitimos que crearan as nosas democracias.
Que se puede facer nun mundo tan desigual?
–O mundo é desigual porque o poderes económicos así o queren e é moi difícil de subverter esta realidade sen unha revolución que conta con enorme resistencia, incluso entre os excluídos. Inda onde estamos mellor vemos medrar a fenda entre os ricos e os pobres, feito que caracterizou o terceiromundismo. Iso non se arranxa con voluntariado e caridade, que non resolven a raíz do problema e inda humillan. Sería necesario redistribuír a riqueza nun novo modelo social sen os ofensivos privilexios que minguan a pobreza. O terceiro mundo estase a converter no alpendre da terra. Non son optimista cun futuro de fronteiras pechadas. Precisamos repoñer poboación para equilibrar a demografía e, no seu canto, medran os prexuízos racistas e xenófobos. Non son optimista co que vai pasar na nosa sociedade envellecida na que perigan as pensións e se recorta o estado de benestar á poboación con menos recursos.
É sostible un sistema tan discriminatorio?
–Non o é nin o debe ser. Non sabemos o custo real, en vidas e en saúde, dos recortes en servizos públicos. Temos no Mediterráneo o maior cemiterio de cadáveres de quen foxe por poñerse a salvo das guerras que producen diñeiro co armamento para os países máis ricos. África tamén se está desangrando coas secas e a explotación. E no mundo globalizado que creamos todos acabaremos sufrindo o cambio climático, a proliferación de pragas e a reaparición de enfermidades que se crían case extintas.
Que opinión lle merece a clase política?
–Hai que fuxir de calquera xeralización, pero prodúceme moito descontento o que sei e non sei inda que se nos pode ocultar. Hai políticas e políticos que admiro, pero a corrupción, a fraude de currículums, a mentira, a tolerancia dalgúns partidos cun pasado co que non queren romper, a interferencia dos poderes que sosteñen a democracia, o dominio dos medios de comunicación, a falta de vontade de resolver o problema territorial de España, a recentralización do Estado, a perda de dereitos e liberdades, o incremento dos ataques ás linguas minorizadas… O nivel de esixencia do pobo cos seus políticos é moi baixo. Unha democracia así non pode ter boa saúde.
Sentímonos manipulados e controlados polo que Orwell cualificou de “Gran irmán”. Hai solución?
–Moita solución non hai e o control é verdadeiro. Non obstante, a cultura é unha arma incruenta moi poderosa para exercer as poucas defensas que nos quedan. Temos que coñecer estes medios como posibles inimigos, saber cales son os seus procementos e deixarlles gobernarnos o menos posible. E hai que facelo porque é moi difícil hoxe prescindir deles e tamén porque son unha boa ferramenta ao noso servizo para espallar coñecemento e información que por outras canles é moi difícil distribuír. Poden conseguir unha certa democratización da cultura e do saber, pero para isto hai que aprender a usalos desde a escola con toda a prudencia e non (só) como elementos de xogo e distracción. Porque non nos deben apartar do inmediato coa promesa de que son eles quen nos abren as portas e nos trasladan ao mundo.
¿Cal é o mellor consello que recibiu na súa vida de quen?
–Recibín moitos e valiosos de persoas que me querían ben. Sen sinalar ningún concreto, posto que me é difícil destacalo doutros, case podo asegurar que foi miña nai, esa figura que se agranda a medida que pasa o tempo da separación definitiva, quen mo deu ou quen me axudou no empeño de o poñer en práctica.
PUBLICADA EN EL CORREO GALLEGO (25-10-18)
O amor consegue
cultivar un xardín
no penedío.
O blogue Tirar do fío foi nominado para Black Wolf Blogger Award por Emilio Valadé del Río (Paseante silencioso). Vaia para o amigo profesor e escritor o meu profundo agradecemento.
Tirar do fío levará con orgullo esta distinción non esperada e posiblemente inmerecida nese enorme xardín de blogues entre os que el se sente pequeniño.
Aceptar este premio implica as seguintes NORMAS:
1- Agradecerlle publicamente a nominación a quen a fixo.
2- Contestar 5 preguntas.
3- Nominar 15 blogues.
4- Notificar publicamente aos nominados o seu premio.
Tirar do fío considera apropiado nominar, pola súa calidad, ao Black Wolf Blogger Award os seguientes blogues:
-mariadario.wordpress.com
-fotosderianxo.com
-arqueoloxiadosancares.blogspot.com
-carlosduranblog.wordpress.com
-eiradaxoana.blogaliza.org
-cuadernosdepintor.blogspot.com.es
-bolboretasnobandullo.blogspot.com
-trafegandoronseis.blogspot.com
-www.unpaisenlata.org
-asescollaselectivas.blogaliza.org
-ultragrafico.expoplanetarium.net
-montsedopico.com
tavoladeescrita.blogspot.pt
garciateijeiro.blogspot.com.es
cadernodacritica.blogaliza.org
PEQUENO CUESTIONARIO
1- ¿Cuál fue el primer libro que leíste?
Fun unha nena moi lectora. Cuentos de Calleja e Enciclopedia Tesoro de la Juventud”, que había na casa. Tebeos alugados na librería de D. Ramón e Vidas de santos que me prestaba unha veciña. Tiven moita relación coa literatura popular oral e coñecía a existencia de moitos libros a través das conversas con meu pai
2- ¿Por que escribes?
Non foi a miña profesión, pero foi e é a miña paixón. O blogue forma parte dun proxecto literario máis libre integrado coa imaxe e unha posibilidade de poder de vivir a escrita en contacto con lectoras e lectores a curto prazo, a través da rede e das redes.
3- ¿Tienes una Musa o una inspiración?
Xa que falei da imaxe, podería dicir que son as fotografías as que tiran de moitos textos, sobre todo da serie “Poesía mínima”. A actualidade é tamén unha fonte de contidos sobre os que traballar coa reflexión e palabra escrita.
4- ¿Cuál ha sido tu gran amor?
Se nos referimos ao amor no sentido clásico de parella foi –é- o escritor co que comparto a vida, o Xesús Rábade Paredes. Tamén o son os outros meus seres queridos. Como paixóns non precisamente secundarias teño a música, a literatura e a natureza.
5- ¿Escribes lo que vives o vives lo que escribes?
Éme moi difícil substraer a literatura da vida. Incluso moitas veces me sitúo ante o os meus problemas cos ollos da escritora, como se formase parte dunha escena ou dunha obra. Este distanciamento é moi curioso e ás veces non me gusta sentilo así. Pero tamén libera as tensións.
CONVERSAS CONTEMPORÁNEAS
eN GALICIA HOXE, 2010-11-08
1.- Helena, as estadísticas, enquisas,fóra do nivel científico, que si
existe, por regra xeral non constitúen máis que un engano para mo-
dificar condutas e introducir a confusión no miolo e as intencións
dos seres humanos, en calquera campo que nos movamos, e moito
máis no terreo socio-político ad hoc?
-Como perdín a inocencia e aprendín moito dos enganos e das maquinacións, adoito analizar moito o que leo e o que escoito, buscar as posibles motivacións dos diferentes discursos e responder ao vello quid prodest? para os poder valorar sabendo a quen benefician. Verbo das enquisas, ao estar avispada como digo, inquiro con lupa o que quixeron os emisores simular ou disimular con esas cifras, pois os números teñen a capacidade de modificar a realidade moi fácilmente e de enganarnos a todos. Ou sexa que eu non me fío do lobo que amosa a patiña enfariñada por baixo da porta a ver se pasa por ser un panadeiro en apuros como no vello conto da cabra que deixou os sete cabritiños inocentes na casa.
2.- A lingua nacional galega, primeiro símbolo identitario de nós, está
a vivir un proceso perverso, provocado polos colonizadores,
autocolonizados, lingüófobos e partidos políticos mentiráns, que
cinicamente se autoproclaman galegos e logo despois o seu labor
é colaborar co etnocentrismo español devido do castelán, para
facer desparecer o galego e/ou mesmo encarceralo nun
parque/museo metafísco como unha reliquia histórica e perversa?
-A lingua sempre foi para min unha cuestión vital, porque creo nela e nas súas posibilidades de expresión, e porque foi a mellor herdanza que recibín dos antergos. Como persoa, deféndoa e úsoa en calquera circunstancia e ocasión. Como nai –coa axuda do pai, claro- conseguín transmitírllela aos fillos que a aceptaron como elemento natural constitutivo do seu ser de galegos. Hoxe éncheme de orgullo comprobar que a partir dela chegasen a falar varios idiomas para cando os precisan. Aquel proceder tan coherente non era entendido por quen pensaban que así os estabamos limitando, pero aí queda o exemplo por se valese de algo. Coa lingua propia deste país cadaquén ten que asumir as súas responsabilidades, que as temos: as familias, os profesionais, as institucións e os políticos que deben defendela. O futuro pediralle a cadaquén a súa responsabilidade. Eu non querería por nada do mundo ter participado activamente, e nin sequera ser cómplice, da súa destrución.
– Helena, onde te sentes máis a gusto, ¿na poesía, no ensaio…?
-O medio máis natural da miña expresión literaria é a poesía. A narrativa interésame moito como reto, porque a considero máis difícil. Teño en proxecto unha novela, pero non atopo o tempo de desenvolvela nin a tranquilidade de ánimo para me sentar a escribir sen ser absorbida por asuntos que entorpecen o difícil proceso arquitectónico da súa construción. Como lectora, admiro moito o ensaio, que me parece un xénero tan difícil de construír como interesante. Tamén me gusta o artigo xornalístico, que me obriga a estar pendente do acontecer diario e me permite expresarme con estilo literario. Crea unha especie de obrigatoriedade a prazo, pero unha vez que se empeza a escribir é moi difícil de abandonar.
5.- Hai algún libro teu polo que sentas especial agarimo?
Sinto especial cariño por uns poucos e por moi variadas razóns. Gárdolles unha querencia moi especial aos libros que escribín con Xesús Rábade Paredes, o meu home, nos inicios do noso casamento, que daquela me deron tantos sinsabores porque a xente pensaba que era el quen os escribía e mos deixaba asinar. Tamén hai motivos para lles ter moito apego ás cancións, aos poemas e aos contos creados para María do Cebreiro e Abelardo cando non había nada no mercado e tiñamos que escribírllelos para os aproximar á nosa literatura e para lles dar ferramentas de adquisición de cultura na súa lingua. Festa do Corpo é un poemario erótico en diálogo con Poldros de música, de Xesús Rábade Paredes, polo que son dous libros con certa singularidade na nosa produción. Outros foron escritos en circunstancias tristes e o seu proceso está moi gravado na miña mente, pero non para lles querer menos, todo o contrario. Simbolos de Galicia. A bandeira, o escudo e o himno naceu canda a frustración dun terceiro embarazo que quixo quedar polo camiño. Recordo aquel original esborranchado polas bágoas e, dalgunha maneira, facelo foi unha grande liberación daquela dor.
6.- Identifícaste cunha Galicia ou Galiza, independente que dona
e soberana de si, ou o que é o mesmo: unha República Socialista
galega, internacionalista e solidaria con todos os pobos do planeta?
Identifícome cunha Galicia galega e, para min, a Galicia galega pasa por non estar subordinada a outra cultura e a outros intereses que non sexan os da súa xente. Non fun escolarizada desde os 6 ata os 14 anos. No en tanto, fun traballadora na xastrería de meu pai e educada por el, un republicano que me inculcou moitos valores que non estaban presentes na escola da época e por iso mesmo non me enviaban a ela. Eu coñecín moi noviña a existencia do feminismo e dos vellos ideais da liberdade, fraternidade e igualdade entre as persoas e os pobos. Son universalista, pero para selo hai que ter os pés chantados e ben chantados nalgún lado e nalgunha cultura. No meu caso é Galicia e a súa lingua. Ser galega é a mellor maneira que eu coñezo para ser solidaria con outros pobos e nacións porque desde aquí podo comprender moitos dos seus problemas, das súas loitas e dos seus desexos.
7.- Morrer en Vilanquinte é,alomenos para min, un libro sobranceiro da
literatura galega, aínda vixente e audaz despois de 30 anos; podes
flexionar moderato, e se queres in extensum del…?
Esa novela, que foi premio Galicia da Universidade de Santiago, está moi influenciada pola biografía de meu pai, xastre e músico, e a vida coral dunha pequena vila na que eu me criei, que fora moi activa nos tempos da República e que sufriu unha dura represión despois. Cando casamos, Suso e mais eu, que non tiveramos moito tempo a nos coñecer durante un breve noivado, contámonos as nosas vidas. Houbo cousas que nos fascinaron a ambos e aí empezou un proceso de reconstrución literaria daquela época que se viu acrecentado pola demencia senil temperá de meu pai e da súa morte. Ás veces non se consegue escribir unha elexía, pero si que se atopa un xeito de levar ao papel episodios e recordos das persoas que perdemos e dos seus espazos vitais para lles ofrendar unha homenaxe. Así foi como se escribiu Morrer en Vilaquinte, unha novela coral na que un acordeón chega tamén a personaxe. Para esa novela fixo unhas preciosas ilustracións Siro López e os seus orixinais están en lugares de honra desta casa.
8.- Cal é, despois de todo, a túa actitude ou relación cos credos, quero
dicir relixiosos?
Eu son espiritual, sen dúbida, e gústame selo. Mesmo diría que son relixiosa, pero de xeito moi heterodoxo. Non poido aceptar unha relixión que non sexa liberadora de verdade. Que non estea do lado dos pobres e dos desherdados e só se pode estar do lado dos pobres sendo pobre ou, cando menos, non facendo ostentación de riqueza. Que non aspire a ter poderes mundanos para gobernar as conciencias de quen non a teña por súa. Que non sexa suficientemente humilde para aceptar que a súa moral non é a única válida para a sociedade e que ela é a única relixión verdadeira. Tampouco podo aceptar unha relixión que non lles dispense un trato igualitario ás mulleres e aos homes e que siga vendo nas mulleres unha especie de escravas reducidas ao ámbito doméstico dalgún xeito sometidas e reservadas para coidadoras do resto da sociedade familiar. Que teña un deus masculino, un representante masculino na Terra, unha xerarquía masculina na que non se digne admitir a presenza das mulleres como se fosen humanas de segunda categoría.
9.- A Constitución española, tan ambigua e confusa, con graves
contradicións nos termos, para o desenvolvemento do noso Estatu-
to, para o recoñecemento como nación (como primeiro paso)
dentro dun status confederal ou federal?
A Constitución española naceu de, creo recordar, oito pais e ningunha nai. Aínda que só fose por iso, ben merecería unha relectura a ver se as mulleres puidera aportarlle algo na súa maternidade. Bromas a un lado, creo que é hora de lle dar un repasiño e de reparar o que non quedou ben, que as constitucións non son dogmas de fe. Unha das cousas que eu creo imprescindibles é darlles a todas as linguas do Estado o mesmo rango introducindo a obriga de as coñecer nos seus respectivos territorios.
10.- Con palabras, Helena, poderías reflexionar verbo do significado do
tempo e a súa dimensión dentro do espazo que adoitamos ou
semellamos adoitar?
O que máis graza me fai deste sarillo complicado e inexorable que chamamos tempo é a posibilidade de que non exista, de que sexa pura aparencia, de que resulte un efecto da nosa imperfecta e parcial percepción do universo. Sería o colmo que o entramado que deu orixe aos reloxios e ás kalendas, que nos condiciona no ocio e no negocio, que nos encadra historicamente¸ que nos dá un principio e un fin, que nos acaba coa saúde e nos castiga á vellez nin sequera exista. Aparentemente, a evidencia do tempo é das máis palpables. Trae o día e a noite, as estacións do ano, os meses, as semanas, os séculos, as mareas do mar, as fases da Lúa, as eras xeolóxicas, as épocas históricas, o regreso, a modernidade, as crises e as bonanzas. O seu paso ten capacidade lenitiva para a dor e permite que vexamos pasar por diante de nós o cadáver do inimigo. Consegue estresarnos, abrumarnos, divertirnos, ocuparnos, aburrirnos. É unha das grandes dimensións da poesía lírica de “todos os tempos” e desde logo elemento constitutivo da miña propia creación neste xénero. Se ao final non existise, ¡que cacho fiasco!
11.- Descrición da luz, vida e soño, cales son para ti as palabras preci-
sas, tamén in extensum?
Os poetas sabemos que as palabras nas nosas mans son moi suxerentes, pero moi pouco precisas. Se por algo se caracteriza o discurso lírico é pola ambigüidade, pola pluralidade de lecturas que pode facer o receptor das nosas mensaxes. Ás veces unha palabra convértese para nós nunha obsesión e empregámola en diferentes contextos pero sempre significando o mesmo. Ese é o noso desexo, pero non quere dicir que así nola interpreten. Xa que logo, a creación prodúcese nunha especie de soño invadido pola luz. Como cando nun faiado que ten un claraboio entra unha luz contaminada pola poeira e se pon a xogar coas cousas dándolles vida, na creación dun poema entra no noso interior unha luz subxectivada pola poeira persoal e vai buscando palabras entre todos os obxectos abandonados no noso esquecemento. Alí dentro é todo aproveitable porque esa luz momentánea que nos atrae e ven tinxida polo eu pode facer das cousas outras cousas, darlles as palabras significantes distintos aos que traen os diccionarios, que isto é o que ven a facer a poesía.
12.- Fóra do socialismo real existe outra proposta ou desposta para
saírmos fóra do xugo exterminador da barbarie capitalista?
Non me gusta nada como vai o mundo. Supoño que non lle pode gustar a ninguén que teña sensibilidade social nin sequera a quen non a teña. Saber que os cartos do mundo están nas mans duns cantos que non os darían contados na súa vida e que, xa non digo entre nós, onde tamén hai moitas necesidades como se empeza a ver, morre a infancia de fame e de enfermidades que terían prevención moi barata, paréceme un insulto á propia humanidade. A presente crise, que trae o mundo de cabeza, ten a orixe neste sistema capitalista globalizado e sen control que chega a dominarnos a todos, incluídos os propios gobernos aos aque deixa con escaso marxe de movemento. O capitalismo é un fracaso da sociedade minimamente xusta, que é cara a que debería camiñar o mundo que foi capaz de ir conseguindo cousas: abolir a escravitude que nos seus días parecía tan normal que non escandalizaba aos explotadores; iniciar unha liberalización das mulleres dos seus papeis secundarios, sempre baixo a tutela dos homes, que eran os amos de todo e tamén delas; iniciar a integración de toda clase de diferencias, aínda que lle quede moito por camiñar nesta dirección. Ese mundo, digo, agora vai a toda velocidade cara un capitalismo voraz que é capaz de orixinar unha crise económica sen precedentes e, o que resulta máis alarmante, os causantes da mesma saen indemnes. As mentes creadoras e preparadas nestes asuntos terán que ir inventando novas maneiras de gobernármonos se non queremos acabar a maioría na boca duns cantos lobos famentos ao que nada lles da enchido o bandullo.
13.- A alegría de vivir non é unha metáfora dunha sinestesia imposíbel?
Hai tres maneiras de pasar transitando por esta vida. Unha é aceptar a nosa condición fráxil e efémera, ver a manipulación que se exerce sobre nós desde diversos grupos de presión, oír o triste cantar que soa ao noso lado, superar as frustracións persoais e colectivas, aceptar a limitación das enfermidades, mitigar a dor das perdas dos seres queridos. Outra é igual pero trando de ir vivindo o mellor de cada momento entregándose ao amor e amando aos outros, aceptando o traballo como unha forma de vida, procurando as afeccións que nos cativan, os praceres que non danan a ninguén, o cultivo ou apreciación da arte, a incursión nos mundos ficcionais da literatura, a contemplación da natureza en toda a súa extensión… A terceira, sería crer inxenuamente na alegría de vivir, buscándoa en evasións perniciosas ou refuxiándose nun escape inducido da realidade. Eu recomendo, porque é o que practic, o segundo modo, o que me parece máis sensato e menos agresivo para a saúde física e mental.
14.- Hai libro ou libros de cabeceira na túa vida?
En principio a todos nos gusta presumir de que temos libros de cabeceira. E eu téñoos, aínda que ao longo da vida foron mudando. Fíxome poeta Juan Ramón Jiménez, que non é hoxe o meu preferido, aínda que o siga admirando moito. Na narrativa, un libro fundamental nas lecturas de xuventude foi La leyenda de Gösta Berling, da Nobel sueca Selga Lagerlof. El descubriume que o meu habitat –Os Ancares- se parecía moito a aquel espazo mítico do bosque de Vermland e que os seus habitantes tamén andaban moi cerca a toda aquela rodeada de clientes que chegaban á xastrería de meu pai.
O descubrimento serodio da Rosalía total –a miña xeración aínda tivo contacto con Rosalía a través da familia sobre todo con fragmentos de Cantares gallegos que se sabían de memoria- levou á miña mesiña de noite un Follas novas, sen dúbida o libro de poesía que máis relín ata sabelo case de memoria. Os relatos de Cunqueiro, algunha poeta mística andalusí, a poesía completa de Celso Emilio Ferreiro… Pero o libro realmente admirado desde hai moito tempo, do que teño unha colección en diferentes linguas e edicións, é Le Petit Prince, de Saint Exupéry, un modelo de ética, de estética, de poesía vital, de compromisos adquiridos libremente… Por entre estes poucos quedan centos de libros dos que son realmente avogosa e outros que estimo moito.
15.- A sociedade, malia que nos pese, Helena, segue a ser sibilina ou
fachendosamente machista…?
Aínda na nosa contorna cultural, que é privilegiada, a igualdade entre mulleres e homes é máis teórtica que real. A sociedade patriarcal ten as raíces moi fondas e ben chantadas. Non só se cambia unha sociedade facendo mudas nos comportamentos máis superficiales. O feito de que a violencia machista vaia in crescendo quere dicir o difícil que é amañar o problema da igualdade. Son moitos séculos de interiorización duns valores que non se amañan con leis, aínda que axuden o seu. A educación será fundamental sempre que saiba coordinar todos os ámbitos de influencia. Os medios de comunicación non creo que axuden moito.
16.- Que é ou pode ser un home ou unha muller diante da seguridade
da morte?
Polo que a min respecta, unha gran pesimista que disimula selo con moito sentido do humor. Ter a morte como final da aventura de vivir non anima moito, pero hai que aceptala como parte dunha natureza que na nosa latitude ela mesma se prepara para morrer no outono e renace na primavera. Gustaríame crer na resurrección, pero voume conformando con outras trascendencias máis visibles: os descendentes, se os hai, o recordo que deixamos nos que quedan e nosa proxección no que deixamos feito. Sendo poeta teño tamén a sorte de xogar con ventaxa, porque nos mesmo podemos asinar a certificación da morte cunha elexía desgarradora –aí está a elexía a Ramón Sijé de Miguel Hernández, do que andamos conmemorando o centenario-, como negala, e aínda no mesmo texto. Estas son as ventaxas de poder xogarmos coa linguaxe e coa súas múltiples significacións.
17.- Amor, beleza, e caos, cal é a reflexión de Helena Villar Janeiro
verbo desta proposta?
Eu creo que procedo dun pozo escuro caótico que me precede e que volverei ás augas dese mesmo pozo, que me ha de sobrevivir. Mentres tanto aí está o amor como a mellor fórmula para a espera. En canto á beleza, é un motor de elevación do espírito. Pero ás veces é moi dolorosa. Non quero cavilar en que as pirámides de Exipto foron conseguidas coa vida dos escravos. Hai pouco tempo estiven na cidade de San Petersburgo e pareceume tristemente fermosa, porque é simultánea á fame que pasaban os campesiños mentres os tsares consumían aquel luxo.
18.- Que ten a felicidade de soño belido, fuxidío e inalcanzábel?
A felicidade é moi subxectiva. Recordo aquel conto popular da camisa do home feliz. Nun agastado país andaban buscando un home feliz para lle poñer a camisa ao rei, xa que era o único medio de lle curar a melancolía. Cando encontraron un home que confesou ser plenamente feliz, non tiña camisa. Como utopía non está mal porque nos permite ila buscando en diferentes fontes, ir atinando nuns camiños e errando noutros. En definitiva, pasamos a vida entretidos en buscar a falicidade e, como moito, o que atopamos son momentos felices. Por iso temos que aprecialos tanto e conservalos intactos –se acaso mellorados polo paso do tempo- no recordo.
19.- Que libro has tentar publicar nas próximas singraduras?
Dicíache antes que tiña o empeño dunha novela arredor das mulleres antecesoras en dúas ou tres xeracións. Creo que a vida destas estas mulleres é novelesca desde as súas orixes. Son bisneta dunha viúva de vivo, neta dunha ama de cría en Madrid e dunha muller maltratada. Son filla dunha heroína que, tendo traballado con Balenciaga en San Sebastián, foi unha víctima colateral da guerra, pois atropelouna co coche un mozo que acababa de facer a súa despedida antes de ir á fronte. Acabou volvendo a unha vila que a súa alta formación non servía para nada e traballou de oficiala dun xastre. Ela foi a que máis se esforzou para que os fillos estudasen ambos. Pero creo que antes desta novela que quizabes non se escriba nunca, tentarei facer un libro misceláneo e interxenérico no que reflexione sobre o feito educativo como educanda e como educadora. Teño ganas de contar que todas as primaveras da miña vida naceron das flores dunha lileira que unha muller anónima plantou á beira da rúa pola que eu camiñaba. Ese olor acompañarame ata a morte.
20.- A poesía é un canto aínda que moitas quendas críptica, á liber-
dade, ao amor, á paixón, todo el con data de caducidade, logo
pois, fuxidío?
A poesía é a primeira manifestación literaria dos pobos. A poesía achéganos á infancia, tanto á da evolución do mundo como á de cada persoa. Nace unida á a necesidade de cantar o mundo e o pouso que vai deixando en nós, que é anterior sempre ao impulso de contalo e de reflexionar sobre el. Segundo Antonio Gamoneda, a poesía non nace exactamente da literatura senón do pensamento rítmico. Eu modestamente diría que tamén ten as orixes no pensamento máxico que dá lugar a moitas das figuras e dos tropos, tras dos que non andamos os poetas senón que van manando dun xeito natural paralelo á creación do discurso.
Tirar do fío 