FINA A PIRATA

Moi agradecida á reseña de Ramón Nicolás que podedes atopar nesta ligazón.https://cadernodacritica.wordpress.com/2019/09/16/fina-a-pirata-de-helena-villar-janeiro/#like-23840

CON FLORES A MARÍA

 

 

 A nena cantaba moi ben os cánticos de maio, o mes das flores, que eran para María.

Venid y vamos todos

con flores a porfía,

con flores a María

que Madre nuestra es.

A nena coñecía ben a María. Era “purísima docella, más que la luna bella”… Queríalle, falaba con ela e dáballe bicos mentres cruzaba o pasillo de igrexa para comulgar pechando na man aquela medalla de aleación barata colgada ao colo nunha cinta azul ceo. Impuxéralla un día un grupo de beatas. Canda ela había outras nenas, todas as que cantaban e levaban os ramos de flores durante o mes de maio ao seu altar. Que honra ser Filla de María, unha Señora tan guapa e tan boa que velaba polas nenas!

Non sabía quen era Porfía, pero tiña que ser amiga de María se andaban xuntas. Por iso lle quería tamén e lles levaba flores ás dúas a aquel altar improvisado cuberto cun mantel de percal branco e algunhas velas que se encendían mentres elas cantaban.

A nena leváballes azar, que despois descubriu que non o era porque na montaña non hai laranxeiras nin limoeiros que dean esa flor Pero a flor de María, así e todo, deixouna marcada co seu aroma branco, fraxil, sagrado…

Hoxe non só lle ole a María, que tamén lle ole a Deus. E moitas tardes de maio vai cabo da celinda ou filadelfo, que ese era o nome, para se empapar do recordo de Deus e de María, para ulir a infancia, para ulir todo aquilo que tamén era fráxil e marchou.

 

A COCIÑA

 

A nena non recorda a cociña da primeira casa, pero as da segunda, que ía ser a casa da súa vida, si. Ata que ela tivo oito anos estaba apartada da vivenda aínda que formando parte de toda a edificación. Era terreña con ecociña económica de ferro e depósito de auga. Con aquela auga, bañábaos a mamá.  

Na parte de atrás, había un cortelliño para coellos. Cando as crías saían do cochiño que lles facía a coella, a mamá deixábaas andar pola cociña para que as mirasen sen collelas, que as podían apretar demais querendo acariñalas. Subindo por unha escada e alzando unha trampiña, chegábase ao faiado de gardar leña e carbón. Ulía a ratos. A nena non sabía como ulían os ratos pero estaba segura de que alí ulía a ratos e non a outra cousa. Aínda así, gustáballe subir, pero case nunca lle deixaban porque podía mancarse contra calquera cousa ou caer e facerse moito mal.

Ao lado esquerdo da entrada, estaba a corte dos cochos, na que se podía entrar pola cociña ou por fóra. A porta do interior tiña postigo e a nena, ao primeiro, podía ver os porcos se a collían no colo. Gustáballe mirar como comían no maseiro e mamaban cando eran pequeniños. Na parte de arriba desta corte estaba o poleiro e o niño das galiñas. Saían por unha fiestra enreixada para pasar o día nun galiñeiro de tela metálica e volvían entrar, se querían poñer ou pola noitiña para se deitaren.

A nena tiña unha cadeira baixiña co cú de palla para sentarse a mirar como traballaba a mamá mentres atendía ao neno no barrelo arrolándoo co pé. Estando naquel asento, a mamá ensinoulle cal era a súa man dereita e foi xa de ben grandiña cando conseguíu saber cal era sen lembrar como estaba sentada mirando para a porta.

Naquela cociña a nena descubriu os arrecendos das comidas que lle gustarían para sempre: os cimos con lacón, as luras na súa tinta, as androllas –tripas de porco escaldadas para asar despois na prancha da cociña-, a espiñola do día da matanza, os botelos e as troitas en escabeche…

Con aquela cociña soña moitas veces. Sobe pola escada cara o cheiro dos ratos e non cabe ben pola trampiña na queda entalada ata que a van sacar.

A cociña nova estaba xa integrada no baixo da vivenda, tiña chan de baldosa, unhas escaleiras para subir á xastrería e un banco para sentarse tras da prancha, onde quecían os pés. O que máis recorda da infancia nela é a radio. Alí escoitaba música coa mamá e as noticias da Pirinaica co papá. A música daquela época, que segue sendo preciosa, está no fondo da banda sonora da súa vida: Harry Lime, da película “O terceiro home”, que poñían con dedicatorias en Radio Andorra.

 

 

A NENA E AS LINGUAS

BECERREÁ ENSUMIDA NA BRÉTEMA. VISTA DESDE O CALAMOUCO

A nena empezou a falar dúas linguas. O galego co papá e o castelán coa mamá. Ela case non se acorda, porque cando naceu o irmán a mamá desenganouse de que non volvería marchar para Donostia e abandonou o castelán para falar na casa. Só o usaba con algunhas clientas. Era moi boa modista e viña de traballar para Balenciaga, pero as clientas señoritas da vila chamábanlles “batitas” aos vestidos para que lles cobrase pouco.

A nena tivo tamén contacto co castelán na igrexa e na escola. Foi pouco tempo á escola, pero alí había que falar castelán igual que cando na praia en Donostia se tiña que meter na auga. Era algo parecido. Ao pasar a porta do patio de recreo onde Paco da Pereira levaba ás veces as vacas a pacer, entrábase noutra lingua como se entraba na auga, pero de boa gana. Na auga non. A única mentira que recorda ter contado foi o día dixo que lle doía moito a barriga para quedaren na casa mentres os parentes que as acollían  ían á praia da Concha. Os parentes falaban euskera entre eles e a nena non os entendía. A mamá si. Con elas falaban castelán.

En castelán tamén lía. Os libros e os contos estaban en castelán, agás o tomo da Gran Enciclopedia de La Juventud, que estaba noutras dúas linguas. A mamá e o papá sabían que se chaman unha francés e outra inglés, pero nin a nena nin seu irmán sabían cal era cal.

O castelán tamén se oía na radio, que estaba na cociña. O papá só escoitaba a Pirenaica pola noite coa nena ao lado. Daquela, a radio facía moito ruído, ao que o papá lle chamaba chicharra. A nena sabía que non se podía dicir fóra da casa, nin sequera á clientela, que escoitaban esa emisora.

-Non é nada malo –dicía o papá-. Pero non se pode saber que a escoitamos.

Había outra lingua na radio que era moi chocante. Falábana na emisora “Radio Clube Portugués”. Case parecía galego, pero doutra maneira. Naquela emisora oíase Ministro da Facenda. ¡Que risa! Un ministro que ía coa facenda… Ha, ha, ha… E tamén dicían óso… Outra risa, porque así é como lles chamaba aos güesos o criado da casa de Ameixide cando ía á carnicería e todos se rían del…

A nena aínda coñeceu outra lingua aos oitos anos. Chamábase catalán. Falábaa unha nena de Barcelona que coñeceu en Rionaval. Mataran a seus pais na guerra e recollérana aqueles parentes cos que a nena estivo quince días. Joana xa non se acordaba deles, pero tiña un retrato metido nun libro e mirábano todas as noites antes de durmir, que era cando lles daba un bico e lles dicía: “Bona nit”.

AS MARIQUITAS

 

A nena erguérase un día de entre un montón de trapos de recortes e puxérase a andar ata chegar á porta. Así lle contaban a mamá e o papá que aprenderá a andar, ela soa. Tamén lle contaban que tivera a sarna moi pequena. Pegáranlla os soldados cando o exército lles requisou a xastrería para traballaren para a tropa, de descanso na vila. A nena criouse na xastrería entre recortes, tecidos, botóns, fíos, fiañas, máquinas de coser, carretes e bobinas. Por iso aprendeu a coser moi axiña: pasar fíos, ganduxar, sacar hilváns co corno do corzo. E despois, botóns e forros.

Os días da feira –3 e 19- poñíase nun recantiño, con seu irmán máis pequeno ao lado, e amañaba algunha cousa que traía un cliente: poñer un botón, coser un peto que lle arrincara a corna dun xato, prender un baixo que se soltara… O papá non cobraba por ese traballo e mandáballo facer a ela, que xa sabía. O cliente deixáballe unha pequena propina que gardaba nunha caixa. Cando acababa a feira, contaban os dous a ver canto tiñan.

Tamén gañaba propinas entregando traxes pola vila. Era bonito levalos no brazo esquerdo. Ela estendíao  e o papá ía colocando o pantalón pola metade, o chaleco pregado e metido polas sisas,  e a chaqueta tamén pola metade dobrada coa dianteira cara dentro para que non se engurrasen os ombreiros. A nena chegaba ás casas e a maioría dos clientes metían a man no peto e dábanlle a calderilla que atopaban e ata algunha peseta de papel.

Todo o diñeiro era para os dous e gastábano en alugar tebeos na librería “Pahe”, a de D. Ramón. Traían os tebeos e subíanos ler ao faiado. Gustábanlles sobre todo as historietas de “La familia Ulises”: D. Ulises Higueruelo, Dª Sinforosa (a muller), Lolín, Merceditas e Policarpito (os fillos), Dª Filomena (a sogra) e o can Treski.

Tamén lles gustaban as mariquitas que se vendían no mesmo sitio. Traíanas unha de cada vez, cando viñan novas, que ben chegaba. A nena recortaba a boneca e a roupa con tino de non romper os enganches para poñerlla. E despois xogaban a vestilas de todas as formas. ¡Que xogo tan bonito! Cando as recollían, gardábanas en cadanseu sobre de cartas que viñas de Buenos Aires para que non se lles mesturasen as roupas.

Algo máis tarde, a nena entrou en contacto coas lecturas piadosas que lle proporcionaba a muller da tenda dos fíos, os botóns e as puntillas, que era moi rezadora. Así foi como a puxo en contacto coa vida exemplar de nenas e nenos santos. E a nena lía e relía con moito interese antes de lle volver cada libro para ver de ser santa ela tamén, cousa que lle parecía moi difícil.

No fondo da súa memoria quedarían gardadas para sempre as fazañas virtuosas de Xusto e Pastor (así xuntiños), Tarsicio, María Goretti e a beata Imelda.

 

A CHEGADA DOS PRESOS

 

 

(En memoria e honra de D. Faustino Cela, amigo de meu pai, represaliado do concello de Baralla, que hoxe se cita nunha noticia de El País con outros nomes)

O papá non fumara nunca, por iso a nena se estrañou de velo cun puro na boca fumando e tusindo a un tempo. Era un puro gordo que arrecendía moi ben, case todo o tempo pousado nunha beira da mesa da xastrería, que era onde o papá recibía as visitas.

O papá estaba moi raro. Chegara D. Faustino Cela, que era avogado, e non facían máis que abrazarse, rir e chorar. A nena vira chorar o papá poucas veces, só cando estaba moi triste. Pero ese día era  doutra maneira. Porque choraba e ría aos poucos. Un pedazo choraba triste e outro pedazo ría  moi contento. E facían igual os dous.  Rían xuntos e choraban xuntos. Ríanse, abrazábanse, dábanse golpiños no lombo, soltábanse, volvíanse sentar e choraban.

A nena oíra falar de D. Faustino. O papá tamén era amigo dun seu medio irmán procurador que se chamaba Isaac. Pero nunca o vira porque estaba no cárcere. A nena non sabía onde estaba aquel cárcere do que falaban. Non era o do lado da horta, onde os presos entraban porque fixeran algo, cantaban durante todo ese día, choraban tres ou catro máis e quedaban calados ata que non se sabía que estaban. D. Faustino viña de máis lonxe e non fixera nada malo para entrar. Iso a nena non o entendía, pero había outras cousas dos grandes que non entendía tampouco.

Ríanse, abrazábanse e falaban de cousas que debían ser moi boas, porque volvían rir e o papá refregaba as mans. Ese xesto de felicidade do papá non o esquecerá nunca. Pero axiña empezaban a falar doutros homes, volvíanse abrazar e daquela choraban. E falaban das cunetas, dos gardacivís e do cárcere. Daquela, o papá calaba e D. Faustino contaba cousas tristes que tamén poñían moi triste a nena. Porque contaba como sangraba e como lle doía cando lle pegaban ou cando o castigaban doutras maneiras.

D. Faustino volveu máis veces de paso que ía para o xulgado cun atado de papeis canda algún cliente, que tamén o era de meu pai. Non tiña moitos porque a xente tiña medo a chamalo a el, pero algún si porque era bo avogado. El viña saudar, pero xa non volveu haber puros, nin bebidas, nin risas, nin choros…

Un día chegou tamén Balbino da Pereira e pasou case igual. Pero Balbino seguíu vindo pola casa cunha carpetiña de papeis que escribira no cárcere a escondidas con letra moi pequena. Había algúns poemas parecidos aos que compoñía o papá e lle ensinaba á nena como cancións.

Sentábase e ensináballe matemáticas, porque ela xa non ía á escola e el era como un mestre. Grazas a Balbino a nena sabía botar moitas contas… E tamén cousas daquel cárcere onde se entraba sen ter feito nada, se pasaba moi mal algúns non saían con vida.

Balbino tusía porque alí collera unha enfermidade e non o coidaron. Non tardou moito  en morrer. Pero daquela, a nena xa estudaba nos libros unha historia de España que en nada se parecía ao que contaban os presos cuxa volta un día alegrou e entristeceu tanto o papá ao mesmo tempo.

ELIXIR UN NOME

 

 

Os papás da nena mudáronse para unha casiña de seu uns días antes de que nacese seu irmán. Ela non sabía que ía ter un irmán, pero unha tarde levouna súa madriña  e non quería volver ata que as avisasen.

Xa de noite, mandáronlles recado. Volveron e abriu o papá, que a estaba esperando. Colleuna no colo e díxolle:

-Tes un irmán. Estivo preguntando por ti, pero agora quedou durmido. Anda con coidadiño que non esperte.

A nena púxose moi contenta e foino ver, pisando moi amodo.

Estaba envolveitiño nunha manta e botado no chan do cuarto. A mamá estaba na cama e había xente arredor dela. A señora Estrela de Constante, que tamén se chamaba a parteira, separoulle a manta ao neno para que o vise e deixoulle mirar como lle metía culleradiñas de macela azucarada na boca.

Cando lle deixaron ir bicar a mamá apertouse a ela. Quería quedar alí pero mandáronlle volver para o recanto do neno. Veu o papá e díxolle á orella que chegara nun caixón. Pero a nena non o creu. Vira moitas cousas raras na habitación. A mamá estaba enferma, todos a coidaban e falaban de que viñera o médico don Jaime, dono da casa onde nacera ela. Non creu o da caixa, pero non preguntou nada. Só miraba para aquel neno tan bonito. ¡Xa tiña un irmán para xogar!

Deitárona e axiña quedou durmida. Cando se ergueu pola mañá e foi mirar, o neno estaba na cama coa mamá. Ela tamén se meteu polo outro lado para non o mancar. Despois veu o papá e saíu xogar con el por entre os barrotes dos pés da cama. O papá empezou a dicir que Ovidio era un nome moi bonito. E á nena gustoulle moito. ¡Si que era bonito! E despois preguntáronlle:

-¿Como queres que se chame teu irmán?

E a nena dixo:

-Ovidio.

-Pois así mesmo lle imos poñer –dixo o papá

E marchou apuntar o neno con ese nome.

¡Que contenta estaba! Seu irmán íase chamar como ela quería e mamá xa sanara, porque se ría. Volveu meterse baixo das mantas e quedaron durmidos os tres xuntiños.

A nena tardaría en saber que Ovidio era  o irmán do papá que fusilaran aos 17 anos no 1936. E que o papá lles ía poñendo ese nome a todos os nenos que podía, como lles poñía Elvira a todas as nenas, que era o nome da mamá. E que ese nome non o elixira ela, aínda que o parecese. Pero era igual. Soubo, e sabe, que aquel 18 de outubro, que aboia na memoria, foi un dos días máis bonitos da súa vida.

 

 

 

 

AS SANDALIAS DO SAN XOÁN

Entre os primeiros recordos da nena, uns están na festa do San Xoán. A mamá mercáralle unhas sandalias azúis e fixéralle un vestido da mesma cor cun canesú cadrado marcado por volantes. ¡Que bonita debía ir! Todos os que a vían baixando pola calella dicíanlle: “¡Que guapa! ¡Que guapa!”

Unha banda de música baixaba pola Estrada de Arriba tocando algo que á nena lle gustaba. Por iso marcaba a música cos pés na beirarrúa, onde parara para ver a festa de man de súa tía. A mamá non puidera saír porque estaba algo enferma. Devolvera a comida e fixéranlle moitos mimos. O papá quedara con ela.

Diante da banda viñan os cabezudos. ¡Moito medo lles tiña! A tía mercáralle un xelado, que lle gustaba. Mmmmm! Cando os tivo cerca, quixo esconderse entre os fruncidos da saia de súa tía pero un dos cabezudos empezou a lle facer garatuxas. Co medo, caeulle o xelado e grazas que non manchou os vestidos. E xa non houbo outro, porque non levaban máis diñeiro.

A banda non daba pasado. Eran moitos, moitísimos os músicos. E cando os cabezudos estiveron lonxe, a nena volveu bailar dándolles aos peíños ao son daquela peza que tocaba a Banda da Mariña de Ferrol, que despois seguía para o San Pedro de Burgos.

E os foguetes:

Xissssss PUM.

Xissssss pum pum pum pum pum.

Xissssss PUM.

Aos foguetes non lles tiña medo. Facíana rir. As festas, se non hubese cabezudos, serían moi bonitas.

Na Estrada de Arriba estaban tamén as “ruedas” de pólvora preparadas para estoupar pola noite dando voltas e soltando chispas. Ela veríaas desde a fiestra, se non quedaba antes durmida. Procuraría non cerrar os ollos para que a collese o papá no colo e llas ensinase, porque desde a ventá da casa na que nacera víase moita estrada.

Tanto bailou ao son daquela música que se lle desfixeron as sandalias. Súa tía subiuna no colo para a casa e a mamá chorou co disgusto de ver así un calzado novo. Pero ela deulle moitos bicos para que non chorase e sanara axiña.

Para o outro San Xoán xa tiña a seu irmanciño. Pero desa festa non recorda nada.

 

O ENTROIDO VILOUTEGO

 

FORMAS E CORES

Un ano, polo Entroido, viñeron buscar o papá para facer o baile de Vilouta co seu acordeón, pois tiña sona de bo músico. O papá, con dous oficios, deixou a xastrería, que no inverno había pouco que coser, e levou con el a nena, subida de a cabalo.

Estiveron en Vilouta desde o domingo á mañá ata o martes case de noite e alí tivo que durmir co papá. Gustoulle, porque o papá quentáballe os pés. As dúas noites quedaron na mesma casa, pero polo día ían comer invitados polas outras: a de Bernabé, a de Vila, a de Filibreiro, a de Caloto, a de Cabana, a do Avogado… En todas as cociñas había lacón e botelo con cimos mouriscos e patacas. De postre, filloas negras tan ricas como as que facía a mamá.

As nenas meirandiñas andaron coidándoa os tres días. E preparárona para que non se asustase coas máscaras. Dixéronlle que dentro das máscaras sempre ía xente e que non lles había que ter medo. Eran moi raras pero non lle facían mal a ninguén.

Cando apareceron e se puxeron en rolda, a nena non pasou o medo que pasaba cos cabezudos do San Xoán. Aquelas máscaras collíana pola man e xogaban con ela, todo en silencio, porque non poden falar. Despois, cando o papá tocaba e se poñían a bailar, quedaba coas nenas outra vez mirando que bonita era aquela festa á que subían de Eixibrón, de Tortes, de Armesto, de Sancido e de Guilfrei.

O martes, antes de volver para a casa, tamén ela foi máscara, porque a vestiron as outras nenas, todas con roupas vellas e caretas de cartón. Así vestidas e caladas, andaron con dous cestos polas casas a ver se lles daban ovos e chourizos. Despois, todos foron máscaras nunha eira. Só o papá era xente tocando para aquel baile rechamante de cores.

Ela tamén quería estar co papá e foi cabo del nun momentiño en que descansaba. Pensou que a coñecería, pero non. ¡Que risa! Preguntáballe sen parar “quen es?”, “quen es?”. Ela non contestaba porque non podía, que estaba moi avisada. ¿E se o papá pensaba que se perdera e paraba de tocar para buscala e despois lle reñía? Pero el só lle atendía ao acordeón e veña tocar e tocar para que os outros bailasen.

É o primeiro Entroido que recorda a nena. E o máis bonito e rico de todos os que ían vir despois, ano tras ano.

 

LAVAR A ROUPA

A nena, moi pequena, estando na casa da avoa da Venta, acompañou a tía Rexina a lavar a roupa no río Cruzul. A tía soltaba as sabas da pedra de refregar suxeitas por unha esquina e elas baixaban polo río canda a auga. A nena non sabía se mirar para o percal ondeando ou para as troitas que bulían ao lado por entre os mofos das pedras. Naquel movemento das troitas e das sabas aniñan os seus primeiros recordos.

A tía cantaba:

Ay, río, no te quejes

que el jabón no te mata…

E a nena ría na mañá de sol.

Seguro que era un luns. O calendario das mulleres da posguerra sinalaba un día para cada tarefa extra. Catro eran para a roupa. O luns, lavar. O martes, repasar -a mamá chamáballe zurcir, aínda que ela non zurcía-. O mércores, pasar o ferro. O xoves, gardar nos armarios e organizalos. O venres e o sábado quedaban para outros traballos: cristais, solos, caixóns, despensa… O domingo mudábase de roupa e o luns volvía empezar o ciclo.

En Becerreá, onde vivía a nena, as mulleres ían lavar a Valicedo, se o tempo o permitía, e quedaban alí o día enteiro. Poñíanlle o primeiro xabrón e deixábana abrandar. Despois, o segundo. Poñíana a clareo. Pasábana e tendíana. Cara a tardiña, volvían coa roupa pregada ulindo a limpeza nas cestas que subían á cabeza.

Pero a mamá era diferente. Lavaba cando podía na fonte do Tupino, cerquiña da casa. E cando unha prenda se rompía, a mamá compraba de novo, porque era costureira e gañaba diñeiro no tempo adicado á rotina da perfecta ama de casa. E a mamá pasaba o ferro todos os días polas costuras, os petos, as lapelas, as lorzas, os bieses, as mangas e os rematados das prendas. E usaba almofadiñas e burros para adaptar as prendas, que outras mulleres non tiñan.

Un día que estaba axoenllada na fonte do Tupino poñéndolle xabrón á roupa, a nena e o seu irmán romperon unha ola que querían cambiar de sitio na cociña. Aínda tiña algún mel, que empezou a verterse polo chan terreño. O papá oíu o estrombido e foi mirar que pasara. Os nenos estaban a chorar. O papá só lles dixo que esas cousas pasaban e mandounos onda a mamá a preguntarlle como se chamaba o malecón do paseo de San Sebastián, onde ela vivira once anos.

A nena, que era a maior, foi repetindo a pregunta para que non se lle esquecese e fíxolla á mamá cando chegaron. E ela contestou:

-Rompeolas.

A nena era moi pequena para saber que o papá era o home con maior sentido do humor que ía coñecer e que ben poucas veces se enfadaría con eles.

TENDEDEIRO