A ANXA MÁIS NOVIÑA

Debía ter tres anos e só recordo dese día a suavidade das alas. Era festa de Corpus e estivera na misa axoenllada en posición de rezo onda o sagrario, como se fose porcelana. Miña nai estaba orgullosa da disciplina anxelical, polo que lle contaran. As señoritas donas da casa alugada levábanme con elas e, como parte das organizadoras de solemnidades litúrxicas, asignáranme un papel iniciático de nena virtuosa.

Detrás veu a comuñón, o coro e a imposición da medalla de “Hija de María” que lucía nas cerimonias colgada dunha cinta de satén como o manto da Inmaculada. Achegáronme así a un Deus sensual que se manifesta no estoupido da primavera cos seus aromas. Tamén fun “reparadora” para rezar cando alguén blasfemaba, e “visitadora” para acompañar a Xesús Sacramentado rezando Noso Pai, Ave María e Gloria Patri, unha vez cada día, a poder ser.

Naquela carreira relixiosa cheguei a catequista e ata me pareceu  sentir unha chamada á clausura do Carmelo, xa acabada a carreira de mestra. Mais, aos poucos, o meu Deus deixou os templos, instalouse entre pobres e oprimidos, fuxiu dos poderes e estimoume a min como muller e o meu pobo coas súas cultura e lingua.

Pero inda, inxel, aparece cada ano a través das flores primaverais e convídame cos penetrantes arrecendos a ser por outra vez a anxa máis noviña.

CONTRADISCURSO DO TALLO

O tallo fora a arma esgrimida contra a autoridade por unha mestra represaliada que volvera ó Val de Tortes para sobrevivir na humilde casa dos seus onde tiña caldo quente. Non se sabería que a había, se non fose porque cada dous de maio deixaba a un lado o recato e predicaba desde o corredor contra a Guerra da Independencia.

-Mirade que desgraza se fosemos franceses! Aí tedes o espello dos que emigraron aló. Fixádevos no seu coche e nos cartos que ripan do peto diante dos vosos fociños. Preguntádelles polo transporte público, pola sanidade que os atende e pola educación que reciben os seus fillos. E despois mirádevos, curándovos con menciñas e alumándovos con luz de carburo, cando a tedes. Claro que vos podedes consolar con que sodes españois. Non vos cansedes de repetilo. Matade o único galo que podedes comer en todo o ano e celebrade como merece o “Día da Independencia”.

Os veciños non lle daban importancia a un discurso estrafalario, pero a blasfemia antipatríotica chegou a oídos de quen o entendían e a forza pública tomou as inmediacións daquela casiña na seguinte efeméride. Ela viuna cerca do curral e afinou mellor un discurso que non pasou de dúas ducias de palabras. Mandáronlle baixar e resistiuse apuñendo que, a pesar de todo, tamén sabía ser Agustina de Aragón e non se rendería. Daquela, botaron a porta abaixo e apresárona na cociña, onde utilizou como arma de resistencia á autoridade o banquiño miserento.

Aquela noite durmiu na cadea.

HERDANZA DE MULLERES

Visita das Máquinas plantara onda a casa dúas lileiras. Eu pasaba por diante para lle levar á avoa da Venta un cestiño de provisións, Carapuchiña medosa porque lle temía a unha muller muda que berraba nos agros de Cruzul ao me ver, a un home tolo que andaba de batifoula e, sobre todo, aos presos que cantanban nas celas do cárcere e aos mortos de accidente na Porteliña que traían a un improvisado depósito do mesmo edificio, que limitaba coa horta da miña casa. Pasaba por diante das lileiras todo o ano, mais só recordo as viaxes de abril, cando os arbustos se revestían de color e de perfume.

Outras mulleres plantaran tamén para min antes de eu chegar ao mundo. Dona Concha de Soto, unha glicinia e unha roseria de Baker a ensarillárense xuntas por riba dunha magnolia. Metidas no sombrío misterio do seu xardín dona Carmiña de Valcárcel puxera camelias primaverais, marabillosas inda sen uliren. E dona Vicenta de Prieto enchera o seu xardín de roserias antigas, cuxo aroma chegaba ás miñas ventás.

Ningunha soubo cando facía as plantacións que estaba situando sobre a terra os catro puntos cardinais da miña sensibilidade.

CAMPANARIO DE POMBAS

A noite fora mesta coma un queixo negro, pero empezaba a amencer e a escuridade daba paso a unha atmosfera grisalla, movediza e mesturada de agoiros que caía lenemente polos cristais da casa que estaba mesmo detrás da praciña do cárcere.

Nesta casa vivía Sara, a Sara adolescente a quen lle acababan de prender o pai.

A noite que acababa estábase a comportar como unha prostituta. Espíase e perfilaba de azul os amoratados beizos dos pétalos das montañas da serra. E aquel estarricarse da rameira permitía que a luz nacente penetrase nas cousas a golpe de tic–tacs esaxerados, como de reloxo que trasnoita ou de corazón sobresaltado.

Fóra, ademais de lumigar a primeira luz, tamén aparecera o olor a pólvora, a terra ardida, a sangue verquido, a medo. O perímetro rectangular do cárcere, alí a dous pasos da casa de Sara, estaba debuxado por uniformes verdes. Estas figuras que xa levaban días rodeando a prisión dábanlle fins ó mundo. O que puidese existir despois, no alén, non era máis que aquela noite que se disfrazara de prostituta.

No medio do silencio, a ruxida dunha camioneta levou tras de si as cabezas dos gardas que xiraron todas a unha como se fosen mecánicas. Naquel momento tamén se fixo cisco a quietude que se adonara de todo.

A catropea transportada no ventre do vehículo botou abaixo un lateral da caixa que chirrou despiadadamente sobre a madrugada. Daquela caixa empezaron a golmar homes que caían na praza como se fosen fardos ou trapallóns, pero que logo se erguían e camiñaban. Andaban armados, sen rumbo fixo. Parecía que quixesen cortar coas súas baionetas o que quedaba da noite para faceren dela as robadas do almorzo. Dous forzudos, dos que se distinguían ben as boinas coloradas e as camisas azuis, adiantáronse axiña cara ó muro do sinistro edificio. Despois tomaron a dirección da porta e desapareceron engulidos polo papo lóbrego da cadea.

E daquela soaron os claríns dos cans de Carradei, que permaneceran calados. Eran os donos do silencio do oriente, cara onde daban as luces do cuarto de Sara que espertou, alertada polas feras. Tirouse da cama, atoutiñou pola habitación ás escuras e mirou pola fiestra. O cadro que descubriu deixouna paralizada. Aló, no medio da brétema rota a pedazos polos faroles de gas e lixeiriña como os encaixes do camisón, seu pai era sacado a empuxóns e colocado no medio daquela tribo salvaxe que parecía esperar un rito de sangue ou morte.

Non entendía nada pero viu como caía. E como o levantaban a culatazos. E como se perfilaba o seu corpo abatido contra a aínda vacilante claridade das primeiras luces. Correu a avisar a súa nai que se atopaba rezando nun recanto do salón como viña facendo todas as noites.

—Están sacando o papá.

—Quen?

—Un fato de gardas que veu nunha camioneta.

—Estás segura de que é el?

—Creo que si. Ven ver.

A mamá santiguouse a toda présa e correron xuntas cara a fiestra. Os forzudos repetíronlles, como se o representasen para ambas nunha función de luxo, os culatazos e as caídas. Abrazáronse entre elas como nena e boneca. Permaneceron pegadas ós cristais, inmóbiles e tesas. Despois retiráronse da fiestra e empezaron a correr pola casa como tolas, tropezando coas cousas. Buscaron unha manta e baixaron á rúa. Tamén levaban botiquín de urxencia.

Unha tafarada do vento que andaba por entre as casas apagou o farol. A claridade da alba aínda non era bastante para veren sen dificultade e as sombras da desesperación, que xa prenderan nos ollos de Sara, case non lle permitiron ver máis nada.

Soou de novo a camioneta. Seu pai perdérase entre todos os vultos, pero aquela silueta movida a culatazos que se erguía con dificultade das caídas, sería o único papá que recordaría sempre.

 

Estaba de paso na cidade. Non exactamente de paso senón á agarda de que a súa familia volvese de vacacións. Non lle gustaban as viaxes longas e quedara tranquila durante uns días na residencia. E aí ás cinco da tarde abandonou o edificio de pedra que a hospedaba temporalmente e do que case non se movía. Prefería ler, sentada na habitación. Dirixiuse á súa primeira cita percorrendo o anaco do camiño francés que os peregrinos xa fan en Compostela. Ela tamén se considerou aquela tarde unha peregrina que compartía cos romeiros a ilusión da pronta chegada a algures.

A el vírao de casualidade, así como coidaba que acontece case todo. Parecéralle descubrilo no comedor aquel mesmo mediodía. Nunha das mesas do recanto sur, cando xa se retiraba cara o cuarto para botar unha sesta, notou que era atraída por algo. E mirou.

Primeiro pareceulle imposible. Despois deuse conta de que, a pesar dos cambios, aquela caluga e aqueles ollos non podían pertencer a outra persoa. Estaba moi confusa. Non quería insistir na mirada pero tampouco podía apartala do cabelo xa case inexistente que, cando poboaba a cabeza que se estaba a inclinar riba do prato, ela tiña acariñado apaixoadamente. E cerciorouse tamén de se serían súas as mans nervudas e tremecentes que agarraban o coitelo con elegancia e que tanto pasearan polo seu corpo.

Parecía que si. Xuraría que o era. Non puido resistir a tentación de confirmar tal verdade. Se fumase, sacaría un pitillo e iría cabo del. Así era máis difícil. O corazón, a pesar de tanto tempo, batíalle con forza. Preguntaríalle a hora. Tampouco non era mala desculpa. Achegouse cabo del con naturalidade. Non era doado.

—Querería dicirme que hora ten?

—Pois claro.

Conservaba a mesma voz. E seguía cos seus dentes descolocados e o sorriso de adolescente. Algunhas outras cousas si cambiaran, pero era el. Xa non cabía a dúbida.

Sacou un reloxo de peto e mirou a hora.

—Son as tres menos cuarto.

—Grazas.

–Non hai de que.

El non se percatara. A ela viñéronselle os ventos varias veces por tirar de largo e deixar todo como estaba. Pero non puido facelo.

—Abel —dixo baixando a voz e convertendo a fala noutra cousa.

Daquela el levantou a vista como se xa recoñecera a voz. Non dixo nada. Ergueuse e abrazouna tan fortemente que lle fixo sentir medo polos ósos e pola respiración.

—Sara, Sara, que fas aquí?

—Agardando a que volva a miña xente. Estou de paso.

—E ti?

—Vivo aquí desde hai tempo.

Deixou a comida tal como a tiña no prato. E sentáronse no tresillo da sala. Alí estiveron moito tempo. Primeiro sen falar e despois atropelándose na conversa. Riron e riparon con disimulo as bágoas por debaixo dos lentes. E volveron rir. Finalmente citáronse para aquela mesma tarde ás cinco na praza de Mazarelos.

Quixo ser moi puntual, pero cando chegou el xa estaba alí sentado.

—Grazas por vires —dixo tan pronto como a tivo cerca.

E colleulle as mans entre as súas nun xesto de benvida.

—Non hai de que. Pensaches que non viría?

—Nunca se sabe.

As terrazas, ocupadas por estranxeiros que larapexaban nos diversos idiomas igual que nos xeados resultaron un bo marco para unha conversa emotiva e desmelenada como o fluir dun río.

Tomaron café. Ela con leite e el con sacarina. Que difícil resultara empezar a falar algo con xeito! Que sabía cadaquén acerca do outro? Cal tiña que ser a disposición de ánimo axeitada para unha investigación das interioridades? De que temas se podería tratar despois de tanto tempo e de tantas circunstancias adversas? Pasaron uns meniños ó lado e ela sorriu.

—Séguenche a gustar os nenos? –preguntou el.

—Si.

—Tes netos?

—Tamén.

Pero non era doado.

—Dixéronme que estabas viúva.

—Si. Xa hai moito tempo.

—Eu tamén.

—Non o sabía.

Despois foi algo máis fácil e evocaron amigos comúns da infancia e da adolescencia. E acabaron o día intercambiando receitas de cociña e itinerarios de viaxes interesantes.

Seguiron citándose por teléfono, como os rapaces, e saían todos os días. O primeiro café tomábano en Mazarelos porque lles crumpría ós gustos de ambos crear hábitos estables. Despois daban paseos pola cidade. Cando xa estaba cansos, sentábanse nunha nova terraza e facían outra consumición.

—Pide ti.

—Non sei…

E tomaban calquera cousa sen esmerarse demasiado en elixila.

Unha tarde dedicárona a falar dos seus netos.

—Chamáronme hoxe. Necesitaban cartos para o concerto de Madonna.

—Ós meus xa llelos deixei antes de marcharen.

E falaron dos concertos de Prince e de Madonna.

Sara, que sempre tivera un grande sentido do humor, comparaba o físico do músico que reproducían aqueles días as fotografías da prensa cun felino medio esfolado. E Abel trataba de xustificar en ton irónico por que a Blonde Ambition colocaba tantos colgarellos interiores sobre os calzóns.

—Os netos non nos perdoarían esta conversa.

—Non nos perdoarían moitas cousas se as soubesen —dixo el confidencial.

—Que cousas?

—Pois, para che poñer un exemplo, cavilan que descubriron a sexualidade. E que nós eramos uns parviños nos nosos tempos. Esta é a súa bandeira. Se soubesen a verdade non nolo perdoarían.

—Eu creo que…

—E a liberdade —engadiu Abel sen deixala acabar nin percatarse do cambio de ánimo dela—. Que cres ti que dirían se descubrisen que nós soubemos tamén o que era a liberdade?

No tocante ao primeiro comentario estaba convencida de que quedaran moitas cousas veladas tras das portas de ferro da súa educación e da súa circunstancia. E se consideraba a palabra liberdade e a relacionaba con eles dous, aquela opinión de Abel non era máis que un chiste. Porque de ningún xeito podía considerar que fose unha ofensa ou unha provocación. Ou é que se esquencera de todo?

—Paréceme mentira que digas ti iso, Abel.

—Perdoa. Tes razón. Contigo diante non debín dicilo.

Estaba avergoñado da ousadía. Quizabes puidese contarlles ós netos tal patraña. Pero a Sara…

E Sara quedou ausente no que quedaba de tarde, camiñando cara o fondo de si mesma e dos seus recordos que se volveron frescos como cereixas.

Por que se deixaran? Por que tivera que escapar naquel tren de asentos de madeira cara a un mundo tan hostil? Por que houbera que obedecer ás cegas?

 

Subían todas as tardes ó alto do campanario por entre o revoar das pombas brancas, axotándoas ó seu paso. O corpo de ambos era como de mármore e aínda ulía ás herbas aromáticas do campo. Alí, co último resoar dun badalazo de novena entre os oídos e xa pasado un tempo, déranse o primeiro bico. E tamén alí, case ó abeiro do sagrado, intercambiaran as primeiras caricias polas carnes. E un día, desde que xa se querían con paixón, oíron dicir que había guerra. E viron chorar pola rúa a unhas cantas mulleres vestidas de loito, que parecían afundirse debaixo das sellas que carrexaban.

Sara xa non podía durmir aquelas noites porque lle escocían por riba dos beizos as chuchas como pan quente cargado de aceite e mel. Tirábase da cama ó mínimo ruído que viñese desde dentro de si mesma e tamén desde fóra. E foi así como descubriu a cara clandestina e nocturna do cárcere, os paseos e as torturas. Foi así como vía polas noites o ir e vir e o buligar dos paristallos do odio. Nos primeiros desvelos nocturnos, aquela chea de vultos humanos e desapiadados non tiñan nome. Pero un día recoñeceu o pai de Abel mandando á xente. Deloutro día preguntoulle no campanario, entre bico e bico:

—Oe, Abel, teu pai ten algún mando?

—Por que mo preguntas? —dixo el estrañado.

—Porque o vin pola noite desde a fiestra. El dá as ordes e os outros obedéceno.

—Pois non o sei. Estás segura?

—Creo que si. Volverei a mirar ben.

Pero quedaran tristes. E xuntaron as mans. Unha murmia de pombas abandonou o campanario e cruzou baixo das nubes. Desde aquela tardiña xa nada volveu ser como antes.

Despois viñera o de seu pai. E a nai que a abrazaba no cuarto mentres choraban as dúas antes de se deitaren. E así foi como chegou tamén a noite prostituta que trouxera a camioneta.

—Por que o levaron, mamá? A nai non contestaba e apretábaselle cada vez máis ás costas. Encoveirada a cara e cuberta de loito, parecía a Dolorosa.

—Cando o volverán traer, mamá?

—Non volverá.

A Sara pareceulle que o mundo caería cando escoitou aquilo. Que aquela noite se desfaría como un peto de barro cheo de moedas. E que o ruído debera espertala. Incluso tiña medo a presenciar tal cataclismo. Pero non pasou nada. E volveu amencer co mesmo frío invernal e coas mesmas luces grisallas. E os mesmos homes gardando a cadea. E a mesma ruxida da camioneta que volvía por outro e por outro máis.

A mamá xa pasara a chorar abertamente pola rúa como as mulleres das sellas, que parecían noites ambulantes.

A Sara prohibíuselle saír nun consello da familia.

—Por que o mataron? —preguntaba teimuda.

—Iso pregúntallo a el —contestou un día a nai.

—Quen é el?

—E quen vai ser? Abel.

Aquela fora a frase máis dorida e máis inxusta que oíra na súa vida.

—El non ten que ver con isto.

—Pois que llo pregunte a seu pai. Despois que cho diga a ti.

—El non ten nada que ver, mamá. Xúrocho.

E choraban ambas, outravolta abrazadas.

Un día, cando xa se lle permitía saír, chamouna súa nai desde a porta.

—Queres saber por que o mataron?

—Si —dixo con valentía.

—Pola xenreira que lle ten ese fillo de puta. Aproveitan calquera situación para se desfaceren de quen non lles é simpático.

—Pola xenreira de quen, mamá?

–De quen vai ser? Non te me fagas a inocente. E vaite xuntar con el. Anda, como se nada pasase, cos asasinos de teu pai.

Sara ergueu furiosamente a cabeza. Acababa de pasar un furacán e quería

defenderse del antes de que a arrastrase. Pero non se atreveu a dicir nada.

—Non me volvas saír con el! —berrou por fin a nai ó entrar na casa.

Aquela tarde subiu ó campanario por entre as pombas e as badaladas. Abel tiñas as mans e os beizos fríos.

—Non me deixan que volva falar contigo.

—A min tampouco.

Xa era primavera e un sol amarelento descía triste polo poente. Ós poucos días, Sara emprendía unha viaxe en tren da que posiblemente aínda non volvera.

 

Cando soou o teléfono estaba chorando un pranto lento e prácido que se perdía por entre unhas fotografías descoloridas que a acompañaban sempre. Sabía quen chamaba e non se atrevía a contestar. Perdera a seguridade. Debería volver a velo? Cumpriría seguir aquel xogo infantil de chamarse desde habitacións contiguas, de poñerse citas adolescentes, de evitar os únicos temas que quizabes lles interesasen a ambos? O teléfono seguiu insistindo cada cuarto de hora e non tivo máis remedio que responder. Se cadra incluso se trataba doutra cousa.

—Diga.

—Non saímos esta tarde?

—Non me encontro moi ben.

—Queres que vaia a verte e que charlemos no cuarto?

Aquela ocorrencia púxolle medo.

—Non, non. Podo baixar. Farame ben o aire.

—Eu creo que si.

E foi aquela tarde cando falaron.

—Cando deixei de verte pensei que se acabara o mundo —dixo el.

—A min pasoume o mesmo —confesou ela, poñéndose colorada.

—Nunca souben onde te levaron.

—Á casa de miña tía Amparo. A ti fixéronche algo?

—A min cerráronme na habitación uns días, mentres non souberon que te foras. Subíanme a comida. Nin sequera me deixaban dar un paseo polo xardín.

Seguían na praza de Mazarelos. Aquela tarde non se moveran do sitio.

—Fuches feliz? —preguntou el de súpeto, con toda a tenrura do mundo e arrepentíndose despois de preguntarllo.

—E ti? —preguntou tamén ela, ocultando a resposta porque non tiña grandes marabillas que confesar.

Riron ambos canda un aleteo sedoso de pombas que os volveron sobrevoar en voo rasante.

—Acórdaste das pombas do campanario?

Era unha pregunta comprometida que a fixo tremer. E tremeceu aínda moito máis cando Abel lle colleu unha man por debaixo da mesa. Unhas bágoas rebeldes pelexaban por botar fóra. Custoulle caro contelas.

—Mañá veñen buscarme —dixo de alí a pouco.

—Xa volveron?

—Si.

—Non podes quedar algún día máis? Segundo prescinden eles de ti tamén podes ti prescindir deles.

—Supoño que si. Non sei.

—Non debera resultarche difícil ós teus anos.

—Queres que me quede? —preguntou, á fin, con valentía.

—Si —contestou el algo turbado.

Aquela noite cearon na mesma mesa. Brindaron e charlaron libremente sen censuras.

—Xa vas durmir? —preguntoulle el ó se despediren.

—Non. Sempre leo.

—Eu tamén. Non podiamos ler xuntos?

—Onde?

—Pois no teu cuarto. Ou no meu.

Sara sentiu outra vez as campás e a vertixe do campanario. A murmia das pombas arrolándose. Os canonazos e o arrecendo a pan quente. O cheiro da pólvora e o traqueteo do tren. Viu a derradeira imaxe de seu pai, erguido na praza. E apartou ó pai de Abel do cuadrilátero do cárcere co movemento dun dos brazos que pasou bruscamente por diante dos ollos.

—Que tes?

—Nada. Nada.

—Anímaste?

—Non sei se é ben que o fagamos.

—Se ti queres, en nós non manda ninguén.

E ela quixo. E colleulle unha man. E saíron xuntos cara á escaleira de pedra.

 

Foi na súa habitación. Cando as primeiras raiolas do sol aínda cor rosa que penetraran furtivas andaron polo cuarto, bateron cun libro estarricado no chan. Era Madame Bovary en edición rústica, moi avellado polas lecturas e con algunha folla xa gastada. Despois os mesmos raios apousaron riba da cama, buscando a suavidade da colcha. Pero caeron sobre dous corpos espidos, sulcados por infinitas enrugas. Permanecían abrazados, como para sempre.

 

 

En:

O enterro da galiña de Domitila Rois e outros relatos, Galaxia, 1991

Contos composteláns, Colección Liñas Paralelas#, Concello de Santiago, 2018

DA CORESMA

Finalizaron onte as carnestolendas e o mércores de hoxe comezaba cunha misa na que o cura impuña unha cruz de cinsa na afronte recordándonos que non somos nada. E non eramos nada, comezada a coresma. Nin festas, nin bailes, nin vodas, nin alegría… Nin nada que recordase a carne -inimiga da alma- nos escaparates das corseterías e similares, nin achegamento entre esas impúdicas carnes humanas… Cruzabamos o deserto canda Xesús de Galilea no que non se facía vida social nin se mostraba alegría. Xexún e abstinencia da carne nas comidas, que xa non a había… Porque os que eran alguén, seguían sendo alguén tamén en coresma.

Na casa sabiámolo porque non traían roupa a facer e cosíase pana para vender feito moi barato, se había algún diñeiro para investir, que non sempre quedaba no caixón. E o papá tampouco tiña bailes para o seu acordeón, que era unha fonte complementaria de ingresos. E para poder comer carne os venres había que ir mercar a bula onda o cura. A bula (buldra para a paisanía) era un privilexio eclesial de España que viña de todas as súas tropelías, a última a de facer unha guerra e un xenocidio do que hoxe inda miles de corpos están en fosas comúns localizadas ou perdidas. Aquela Bula de la Santa Cruzada administrábaa o cura e, polo tanto. el sabía quen a mercaba e quen non. E non cumpría estar a mal coa Igrexa.

Na miña casa non se compraba. E eu, que era moi relixiosa, veña a chorar os venres porque nos iamos condenar todos xa que, ademais, non se seguía tampouco a vixilia ao pé da letra. Chorar por isto, porque cosíamos o día de San Pedro, chaveiro do ceo, porque meus pais non ían á misa e, no caso de que eu lograse salvarme con rezos de nena reparadora e Filla de María, no reino que non é deste mundo non poderiamos estar xuntos… Canta choreira sen explicar en voz alta.

-Que lle pasa a esta pequena que anda chorimicando todo o día?

-Non o di. Pero enferma non está. Será calquera cousiña.

E veña preguntar sen ter resposta. Porque a resposta arrepíabame dála.

Hoxe son eu a que recordo soa que son terra e que me hei volver terra. Ou mellor, que son materia que ha volver ser materia. Pero tamén penso que vou quedar nas cousas que quixen e quero, e que non é posible que desapareza de todo tendo deixado pegadas sobre os camiños, cariños sobre a xente, letras sobre o papel. E pénsoo porque xa mo dita o corpo con toda a naturalidade. O que exista despois, xa non me preocupa.

Non hai como ir chegando a vella para ter sobre as cousas unha visión nova e mesmo alentadora.

DÍA DE TODO OS SANTOS

Tal día coma hoxe ía con meu irmán levar flores ao cemiterio do Fondón onde estaban soterrados os avós Elena e Secundino, e a curmá Pilar, que morrera de meniña. Colocabámolas marcando a terra que os acollera como facía Julia de Prim, que touxera esa moda das terras de Valdeorras. Cando iamos rezar, viña Gloria de Dª Conchita e levábanos para a tumba de mármore de seu irmán Rubén. Poñíanos axeonllados repetindo o Noso Pai, a Ave María e o Gloria moito tempo, en diálogo litúrxico como os profesionais do rezo. E cando lle debía parecer que Rubén quedaba xa en mellor lugar no reino dos ceos, deixábanos marchar. Iamos ver se seguían as flores no seu sitio e, xa sen ganas de seguir con máis rezos, volviamos para a casa como quen deixa o deber cumprido.

A CHAQUETA

Á xastrería chegou unha nai cunha reclamación pola chaqueta dun fillo. Traía metido na cabeza que a tal chaqueta non lle quedara ben. Era xente señorita, da que pagaba cando podía pagar –e non eran excusas, pois o señorío non tiña base económica senón alcurnia vida a menos-, pero que daba moito a tabarra coas súas esixencias.

-Le traigo la chaqueta de M. Con ella parece un tolo.

O xastre, con moita calma, pediulle que a puxera logo. Despois mandoulle ao cliente colocarse no medio da xastrería e, canda súa nai, foron dándolle a volta ao redor como se a prenda estivese nun maniquí, parándose en todos os detalles da chaqueta e do rapaz.
Despois indicoulle:

-Quítella agora, se fai o favor.

Cando o rapaz estivo en mangas de cos, volveron repetir a operación, parándose agora só nos detalles do rapaz.
Despois de acabaren ambas vistas, o xastre, con toda a súa retranca, neste caso moi descarada e case cruel, preguntoulle:

-Non lle parece un tolo igual? Para min que a chaqueta non ten nada que ver en todo isto.

Como o rapaz moi polo seu non era, nin sequera o parecía, malpocado, súa nai deu a volta para marchar e el seguíuna, sen mediar palabra.
O xastre non conseguiu cobrar aquela feitura, pero posiblemente non a cobrase tampouco de lle dar tino e poñerse a refacer unha chaqueta que el consideraba que xa estaba ben.

OS LACÓNS DE SAN ANTONIO

O día de San Antonio Lacoeiro, o músico foi tocar o acordeón para a festa na tarde e no serán. O ramista pasou por cabo del con dous lacóns cumpridos, dos da oferta, que rifaba para pagar aquel baile en honra do santo. Ían atados polas unllas e colgados do ombreiro esquerdo, un cara ao peito e outro cara ás costas.
Arrimouse ao acordeonista nun pequeno descanso entre peza e peza e díxolle ao oído:
-Cómprame unha rifa que che tocan.
O músico era home honesto e respondeulle tamén en voz comedida, pero non exenta de cabreo e incredulidade:
-¿Como vas facer iso? Son de San Antonio.
-¿Quérelos ou non? Despois non digas que non che dei oportunidade. Nas túas mans van mellor que nas de ninguén, que estás traballando por el para divertir a xente.
-Non, ho, non. Rífaos como é debido e non sexas trapalleiro.
-¿Ti queres os lacóns ou non?
-Así, non. E larga que agora vai un pasodobre. A xente quere bailar.
-Despois non te me queixes, ¿eh?
-Non, ho. Lisca dunha vez que xa me leva o demo verte diante.
O ramista andou vendendo por entre a xente ata que dixo que acabara as rifas. Daquela pedíronlle ao músico uns minutos de silencio para proceder a adxudicarlles dono.
O número que saíu da bolsa non o tiña ninguén. E o ramista volveu colgar os lacóns no ombreiro e pasou por onda o músico, dicíndolle de novo á orella
-Non digas que non che pesa por eles. Pero na miña man tampouco van mal, que organizar todo isto déucheme o seu traballo.

RETRATO LITERARIO DA AVOA HELENA

Coa mirada algo perdida, como vagando por Pumarín de Cancelada á busca do meniño que deixou no berce para ser alimentado pola vaca, Helena amostra a súa beleza de muller aínda nova. Nacera en 1872, casara con Secundino aos 20 anos e tiña agora 34. A súa figura está coroada pola cofia branca. De adorno só leva pendentes cunha perla colgada en bonito contraste co negro dun vestido que se adiviña de seda. Sobre o vestido, un cinguideiro branco, fruncido, que tapa a parte anterior da saia, orlado dunha franxa de tela dobre unida por piquillo de dente ancho. Tamén son brancos o colar e os puños, todo con festón e almidonado. A bolsa grande fruncida por un cordón con lazada cólgalle do brazo esquerdo, dobrado para a soster. No momento da foto está baldeira.

Ao seu lado ten a criatura allea que atetaba de pé sobre unha mesiña. Sostena pasándolle o brazo dereito polo van. É nena ou neno, que a vestimenta e o peiteado non adoitaban facer distincións de xénero, e pouco máis terá do ano.

A foto permite distinguir un busto xeneroso que contradí o refrán da comarca ancaresa que se lles atribuía tamén ás mozas: “Vaca de Cancelada, moito ubre e pouca canada”. Porque ela era boa alimentadora. Cinco veces deixara o froito do parto para ir criar a Madrid, sempre onda a mesma señora. Arredor de dous anos máis tarde, volvía cuns cartiños e un baúl de roupa de segunda man para a rolada, a familia e a casa. A foto é a da última vez que servíu de ama de cría, aínda que parise cinco veces máis, Para a súa desgraza, eses ollos errantes verían morrer sete fillos moi novos, o último asasinado no 1936 con só 17 anos.

Polas dificultades do parto, o neno da foto sería o derradeiro da señora, que quixo premiar daquela a fidelidade da ama de cría. O día que a fixeron, viña de lle ofrecer, para o seu home, o posto de porteiro do edificio, que era de propiedade da familia. Helena recibiu a noticia como unha benzón. Na portería poderían instalarse todos e o soldo do que falaran ata lle parecera esaxerado. A señora escribiulle, coma sempre, a carta na que lle daba a noticia a Secundino para que fose probar novo oficio, que os del viñan sendo de xastre e de gaiteiro.

Chegou a Madrid case un mes despois. Viu a portería, sentouse tres días no punto de mira e atención que esixía o traballo e considerouse preso. Falou coa muller e díxolle que lle sería imposible afacerse. De nada valeron nin as peticións dela nin a mellora de oferta dos señores. Volveu para Cancelada libre como un reiseñor.

Esta foto viaxou uns meses máis tarde no baúl do regreso definitivo, envolveita en papel de seda. En Pumarín foi para a caixa onde estaban as catro anteriores, unha con cadanseu meniño. De cando en vez Helena abría a caixa e miraba para os cinco. Case lle eran fillos, pero nunca os volveu ver nin saber deles.

Publicado en Letras nómades – Experiencias da mobilidade feminina na literatura galega,  Ana Acuña (ed.), 2014

DO VERNES SANTO AO SÁBADO DE GLORIA

 

O Vernes Santo era o día do silencio. Nin sequera na miña casa se cantaba. Os Via Crucis facíanse só rezados e non se dicía o Gloria Patris, senón unha xaculatoria que nunca dei aprendido. Besbellaba no seu canto algo parecido para non quedar muda naquel anaco de rezo.

Pola mañá, pasaba polas casas unha delegación das beatas –eran boas mulleres e gárdolles cariño- cunha bolsiña con papeliños de sorteo. Levaba as horas en que debía velarse de noite, canda a Virxe que quedara tan soa. Eu era nena de piedade recoñecida e dirixíanse a min saltando outras casas do barrio de Letrún. Eu, moi orgullosa da escolla, metía na saquetiña a man e sacaba a miña hora. De 2 a 3, de 4 a 5… Sempre eran horas intempestivas e eu non daba espertado.

Pola mañá erguíame chorando. Non fora boa. Faltara á miña palabra nada menos que coa Virxe María. E eu era “Hija de María” con medalla imposta e todo, que me fixeran as beatas unha mañá de maio canda outras nenas tamén piadosas.

Somos Hijas de María.

Ella será nuestro encanto

y nos llevará amorosa

al abrigo de su manto…

Así que o Sábado de Gloria, que xa era un día esperanzador, eu pasaba o día facendo pequenos sacrificios para que me perdoase aquel pecado. Comía o que non me gustaba sen chistar, facía os recados todos sen endosarlle nada a meu irmán. Non ría aínda que me fixesen graza algunhas cousas e estaba tamén en silencio o máis tempo que aguantaba…

-Esta nena está rara hoxe –dicía miña nai-.

E meu pai dáballe a razón coa súa cachaza:

-Si, pero xa lle pasará.

E pasaba, aínda que ao Venres Santo seguinte volvese caer no mesmo.