BULLÓS CON LEITE, CEA DE SAMAÍN

En canto pechou a noite puxémonos a pelar castañas, para a ocasión “de parede”, que é das que comeron sempre. Na lareira as lapas alumean de xeito especial a estancia á que xa van chegando mulleres e homes que nos precederon na vida e na morte. As castañas agardaron no souto para protagonizaren a noite que une o mundo e o trasmundo. Hogano fómolas buscar aos Ancares e traen a forza telúrica da paisaxe e da terra. Elas saben que as chamaremos bullós para as comermos con leite. Son as de sempre e están orgullosas de lles quitaren a fame nos longuísimos invernos aos que hoxe veñen convidados.

Ferveron ataviadas coa súa pel máis próxima e adubiadas con sal e uns grans de fiúncho que acentuarán a súa dozura, achegándoas case a sobremesas. En canto unha se deixou atravesar polo coitelo, escorrémolas e levámolas á mesa, acompañadas dun xarriño de leite a temperatura ambiente.

Os visitantes colocáronse cabo de nós e comeron nas nosas cuncas. Cos bullós tapados para que non enfriasen, iamos collendo pequenas candidades que pelabamos coas mans e deitabamos esfarelados no fondo das cuncas. Vertiámoslles leite por riba e comiamos unha porción para empezar outra axiña… Así fomos repetindo o rito mentres durou o manxar morno e ancestral, aglutinador de corpos e de espíritos, nunha noite de encontros en silencio, de supervenvivencia, recordo e gratitude.

Os espíritos foron marchando de paso que as lapas baixaban ao borrallo. E puidemos sentir nas nosas frontes o sopro benefactor que deixaban ao seu paso.

VIAXE POLA RIBEIRA SACRA

San Pedro de Rocas

 

Iniciamos viaxe pola Ribeira Sacra para ver o románico. Fomos provistos dun texto de Emilia Pardo Bazán proporcionado polo profesor González Herránz, que non podía ser máis oportuno. Publicado en El Imparcial en 1890, fala dunha súa “peregrinación a San Pedro das Rocas”. Prosa coidada e limpa da escritora andarega que anima a achegarse a un monumento dos máis sobrecolledores que iamos atopar en dúas xornadas á cata de emocións estéticas e tamén vinícolas, aínda que a min non se me dá polo viño. Monumentos e paisaxe –incluído o canón do Sil- son un aliciente para convivir en harmonía e coñecer mellor un país que paga a pena percorrer en calquera dirección.

A montaña de Ourense non arrecendía coa fragancia que describe a condesa, pola gran seca. Polo contrario, había sospeita de chamosco suscitada polo fume que saía da terra calcinada, ás veces alpeirando en fumaredas vivas baixo a atención dos militares que acompañaban unha ringleira de coches do exército á  agardando da evolución dos lumes.

Tras deste singular vestixio dos eremitas que buscaron os arredores do Sil e o Miño para meditaren, foron outros mosteiros e igrexas quen nos agardaban para espertar a nosa admiración polo románico que, en moitos casos, recibiu a superposición de estilos ata ao barroco e mesmo o feísmo, tan de noso. Iso si, é unha beleza que descobre a decadencia propia, a subordinación aos intereses foráneos e a desfeita. Estas viaxes serven tamén para suscitar a reflexión histórica. É doado ver a través do mosteiros a perda da autonomía a favor de Castela e o comezo da decadencia do poder económico, cultural e social de Galicia.

Outra fermosura é a cor avermellada das viñas, aínda que os vinateiros se queixen de que as cepas non terán descanso abondo por andar aínda con tanta folla. E sono tamén os ventos mainos que dunha pasada tiran castañas e noces. Nos arredores de Santa Cristina de Ribas de Sil e de San Cristovo de Ribas do Miño, agasallounos cunhas castañas xa case a medio curar que roemos ben de gana. Fronte a igrexa de Diomondi, mutilada con mentes de lle adosar un palacio episcopal polo lado esquerdo e de cuxas pedras labradas quedan mostras nas paredes dos arredores, veu un sopro que nos encheu as mans de deliciosas noces. O tal para recitar aquel sabio refrán do outono: “Vente, ventiño, ¡veña!./ E quen non ten, que teña”.

ESCOLA E RURAL

Porta de entrada, en idéntico estado que hai cincuenta anos.

Fragmento da conferencia pronunciada en Quintá de Cancelada, 50 anos despois, invitada pola asociación CASTAÑO Y NOGAL, o día 29 de outubro de 2011

 (…)

Se miro hoxe aquela escola sinto calafríos: un local alugado, paupérrimo, frío, con ratos que bulían tras do encerado e buratos no piso que impedían usar braseiro polo perigo de que as brasas caesen na corte das vacas, que nos proporcionaban a única calor da que dispoñiamos. No indigno habitáculo que hoxe sería impensable como lugar de traballo de ninguén, o alumando e mais eu exprimiamos a fondo a xuventude e a ilusión. Criamos na educación como motor de cambio. E teremos que volver crer nela se queremos remontar as dificultades que se lle presentan a nós e ao mundo.

Mais o sistema educativo da época era tamén desastroso. Porque eu tiña que vos ter escolarizado na lingua que falabamos vós e mais eu e na que eramos analfabetos a profesora e o alumnado. O meu primeiro libro, que empecei a escribir aquí, estaba escrito nunha lingua na que eu non expresaba os sentimentos normais, nin soñaba, nin quería aos meus. A conquista da miña lingua para escribila foi o primeiro cambio que eu dei para ser a persoa que hoxe que son: que quere o país dos antepasados tal como é e non convertido no que tampouco nunca chegará a ser. Se Galicia desaparece como pobo –e quen mellor a sustenta como tal son a lingua e a paisaxe-, non será tampouco Castela. Se Cancelada desaparece como paisaxe e como realidade cultural, ao mundo enteiro falataralle unha parte importante de si mesmo.

Mais para dar este paso foi necesario aprofundar na educación. Non se deixa de ser pobre por falar outra lingua nin por abandonar o rural. No momento de maior pulo do inglés, os pobres e os marxinados de alí falan a lingua que aquí parece ser a solución para todos os problemas e para eles non o é. O triunfo non está na lingua que se fale. E divos isto quen se pode expresarse en catro, que non se trata de non saber idiomas senón en se asentar no propio como nos asentamos nunha terra sen desprezar outras nin deixar de viaxar cando temos ocasión.

Mentres Galicia estaba preocupada en ensinar aos fillos outro idioma para que prosperasen fóra como se estivesen condenados a marchar, deixou perder as mellores oportunidades de que vivisen no territorio propio con dignidade aproveitando as  posibilidades deste rincón do mundo no que a xente maioritariamente se resigna a aceptar o que lle boten. Castelao dicía que os galegos non protestan, emigran.  (…)

Mentres o sistema educativo se preocupou a partir dos anos setenta do pasado século de concentrar o alumnado de Galicia nas vilas, apartándoo da súa contorna, facéndolle percorrer quilómetros diariamente en coche cos seus perigos, desafacéndoo de comer os seus produtos e preparándoo para pensar que as vilas e as cidades eran a mellor solución das súas vidas, os gobernos non se preocuparon con tanta axilidade de desenvolver o mundo rural para que a xente puidese vivir nel da mellor maneira que  o clima, a terra e a orografía llo permiten. 

(…)

NUCO, O ESCULTOR ÉTICO

 

O embarazo da Terra

 

Visitando a mostra que o escultor Nuco ten na Casa da Cultura de Porto do Son desde o pasado venres, vese que o rianxeiro fai un traballo ético, ademais de artístico. Tíñanos afeitos aos coñecedores do seu museo De Nós, Nuco á evolución dun autodidacta que chegou a adaptar os temas aos diferentes materiais, a intelectualizar a arte, a superar etapas, a mesturar expresionismo e simbolismo, e a pasar paulatinamente da arte figurativa á abstración cara á que parece ir de camiño.

 Pero o que distingue esta exposición, de algo máis dunha vintena de pezas na súa maioría de pequeno formato, é a marca dun fito ético na súa produción, a súa postura crítica e comprometida ante os grandes problemas que ten o planeta e a deriva á que chegou o comportamento da nosa sociedade coa terra e co próximo.

 Nuco estivo coa realidade circundante e coa vila de Rianxo desde que decidiu compaxinar a creación co traballo profesional relacionado coa navegación. A súa primeira produción fórmana un conxunto de personaxes, maioritariamente rianxeiros e en calquera caso galegos, construídos con pedras de granito labradas por augas mariñas e fluviais que lle prestaban as formas que combinaba. Despois xurdirá a representación dos oficios, dos diversos roles sociais, da emigración e dos sentimentos, que son a principal fonte temática da etapa na que utiliza como materia a barra de ferro moldeada. Frecuente é agora a escultura grupal, o gran tamaño e o uso de apeiros do traballo agrícola e mariño para complementar as formas e dar amplitude aos contornos. Todo este traballo segue a estar feito desde un compromiso induvidable co seu pobo, coa súa cultura e coa súa xente.

 Na terceira fase desta evolución, aínda en proceso, as figuras cobran volume coa fibra de vidro e adquiren coloración monocroma. Cada obra, ao mesmo tempo que se reduce en tamaño, aumenta en semántica e achégase á abstración. Referíndonos á exposición temporal que nos ocupa o núcleo fórmano pezas-capítulo dunha historia. Con valor independente, constitúen un diagrama temporal que explica o desenvolvemento do universo desde o Big Bang ao futuro da humanidade, rexenerada tras unha nova fecundación do planeta. Entre os extremos, están a Terra –única escultura con movemento-, a cultura, os mitos e a (in)civilización que se destrúe e acaba co medio ambiente.

VIAXE AOS VELLOS MOSTEIROS

Os segredos da chuvia nun sarcófago

O XUNQUE E A METÁFORA (na conmemoración do día do poeta no Brasil)

O teito de cristal

En xunque de cristal,

a Metáfora.

Achégase o poeta

sen protexer os ollos do fulgor

nin as mans da friaxe,

nin a razón da escuma,

nin tan sequera o corazón da agarda.

E traballa en silencio

e con vergoña

de non cumprir o soño de deus intruso

no seu taller de ourive pretencioso.

¡Ai, traballador sabio,

zahorí de verdades e xastre maxistral

das figurationibus obliquis de tan vello!

¡Ai, ave sospeitosa

de aniñar en mentirosos labirintos,

pega por aquel “Hortus deliciarum”

Inmundis spiritibus inspirati scribunt

artem magicam et poetriam id est fabulosa commenta!

¡Ai, poeta

que segues camiñando nos delirios da trascendencia

como un pequeno deus,

que cruzas cal cometa polo túnel do tempo,

que sangras polas chagas

dun gume de experiencias e ficcións

e que te sabes preso entre os adobes do teito humano

e o xunque de cristal!

A ROUPA DAS VIRXES

Talla en madeira policromada

Lin un artigo de Manuel Vicent sobre o interior das Virxes vestidas e as ofertas das flores a María. Emocionoume porque eu percibo a relixiosidade no olor das rosas antigas e das flores do philadelphus que achegabamos aos altares de maio. Os aromas fuxidos polos poros da espiritualidade temperá agóchanse nas flores coas que cada maio recupera a infancia do trasfondo da memoria.

Pero a lectura tamén me evocou o descubrimento que aló polos principios da década dos sesenta me deixou aleuta. Era eu mestra nunha parroquia que veneraba a Virxe das Dolores, tan vestida de negro e co seu corazón de prata transido por espadas. Non pola curiosidade da que fala Vicent, senón por lle amañar o vestido que tiraba a vello, o párroco e mais eu empezamos a mover aquelas roupas ata descubrirmos que debaixo do veludo, das blondas e dos tecidos intermedios había un San Luís Gonzaga. ¡Que el Señor nos perdoe a boa intención que puido traerlle tanto desgusto á parroquia e sobre todo a nós!. Porque eu xa tiña a experiencia de anovarlle o vestidiño ao Neno dunha Nosa Señora dos Remedios que quedaba cerca e, cando llo ía poñer, a pouco saio acantaceada da capela polo intento de alterar esa natureza estable que teñen certas cousas sagradas, coma tal a roupa das Virxes e dos seus Meniños. Así que recolocamos os atavíos da imaxe e silenciamos a descuberta para que puidese seguir sendo a Virxe avogosa aos que acudían, cada quince de setembro, a lle rogar axuda para os sufrimentos que ela coñece tan ben.

A nosa paisanía, que alimenta a fe ao seu xeito, outórgalles ás imaxes, e non ás ideas, a capacidade de facer prodixios. Xa que logo, calquera cambio é capaz de alterar os efectos taumatúrxicos, dos que sempre se anda precisado. Por aqueles mesmos anos, o cura que máis traballou para revitalizar o Camiño de Santiago, tivo a idea de espir a talla medieval da Virxe do Cebreiro dos engadidos téxtiles que se lle foran colocando.

Ao mostrala na madeira restaurada, apuxéronlle que lles vendera a imaxe e aventuraron que andaría no futuro dispensando os seus favores en terras alleas, posiblemente na Alemaña, de onde seica procedía o rico comprador de Santa tan milagreira. Pero, alén do sufrimento do párroco, aquilo xa está esquecido e a Virxe do Cebreiro volveu ser venerada polos seus fieis. Non sei que pasaría agora se aparecese vestida. 

LAXEIRO, O POETA DA TERRA

Facendo debuxo ou pintura, Laxeiro é un poeta da terra. Para mellor dicir, Laxeiro era xa poeta da terra cando andaba de pastor ou exercía calquera outro dos seus oficios antes de se entregar ás formas e ás colores. Por ser poeta da terra renuncia ao nome imposto polo home para tomar o que lle ofreron as laxas afloradas do chan.

E pinta coas colores da terra, recrea as formas sinuosas ou crebadas da terra, mostra a densidade e a forza da terra, inmortaliza os costumes nacidos na terra perpetuados máis tarde nuns homes e mulleres que son terra. Rente á terra, Laxeiro percibe as caras de mil anos e, invitado polo voo das aguias que trazan nas alturas as complicadas formas da realidade oculta, descríbenos os soños.

Antigo e rexo como a terra, faise lixeiro coma ela cando quera agromar en xeira nova. Fabula como o vento, versifica como a chuvia, quéntanos os ollos co lentor da terra farturenta do outono e tráenos todas as esperanzas primaverais.

Nesta magnitude cósmica que lle outorga a amistade da terra, fusiona o grande co pequeno, o claro co escuro, o mesto co sutil, a mancha co trazo. Manexa a sintaxe das vellas formas e fai poética dos contornos fundidos, dos espazos espidos ou recheos. E poetiza, a un tempo, o individual e o colectivo, o mundo e o trasmundo, o bonito e o feo, o real e o imaxinado. Acende a color dos solpores e cabalga polos mitos da terra como un poldro indomable que nos incita á viaxe máis fecunda.

Bodegón do capitel, en memoria de Laxeiro

Amante dos luceiros e das lúas, Laxeiro poetiza xirando un calidoscopio que lle ensinaron a manexar esas fadas que repasan as follas do libro dos menceres. Despois domea o negro, como a noite. Leva a trae levián, como as estacións do ano, polas xeografías e polos tempos. Roza a sacra poesía icónica do medievo e condúcenos aos inicios dunha arte que aínda queda por chegar aos nosos ollos, mais detrás da pintura de Laxeiro non nos sorprenderá.

AS PALABRAS NAS BOCAS FEMININAS

A boca feminina

A boca feminina foi deseñada para se pintar,

sorrir e estar calada.

Dicía o pergameo: “Se falase

farao sempre en lingua distinguida

igual que ha camiñar con paso curto

e o busto ben ergueito.

Non deberán os labios femininos

envilecerse nunca coas palabras

de pastores, labregos, mariñeiros,

que dexoban a boca

igual que a bosta, o esterco e o salitre

e nunca serán aptas para labios

que luzan dentes brancos”.

A boca feminina foi para se pintar,

sorrir e estar calada.

Dicía o pergameo: “Se vivise

en terras de Galicia esa muller

podería expresarse en lingua allea

que alí medrou sen lixo nin suores,

idioma que adornou os talonarios,

que exhortou en sermóns baixo das cúpulas

e aforrará a outra,

a que nunca explicou aos deserdados

que os ángulos dun triángulo

suman sempre dous rectos”.

Por iso estas palabras estranxeiras

tiñan entre nós venia

porque eran as pronunciadas pensando que en ningures

se atopaban co lixo como as nosas.

Haiku 2

Fíxose noite

e o sol baixa escaleiras

tras da montaña.