UN DÍA DE REIS

 

A nena sabía que non existían máis Reis que os da baralla e que os Reis Magos eran como unha historia bonita que se lles contaba aos nenos para poñelos contentos. Ela sabía ben que o papá non lle mentía. A mamá, que tampouco lle mentía, non lle dixera outra cousa. Así que  os Reises non existían, porque eran os pais, as madriñas e os padriños ou os avós.

Por iso se ría cando a madriña Sara viña con xoguetes para ela e seu irmán a mañá do día 6 de xaneiro dicindo que llelos deixaran alí os Reis. Sara traía xoguetes moi bonitos. A nena recorda especialmente os dun ano: unha cociña con todos os seus cacharros, para ela e uns soldados redondiños de colores que se tiraban cunha boliña desde un canón, que era todo de madeira.

Pero á nena gustábanlle moito os xoguetes trouxéraos quen os trouxera, que iso tanto tiña. E pasaba moito tempo mirando no escaparate do bazar os que estaban alí esperando a que os nenos os pedisen nas súas cartas e os Reis –aínda que non os había- os fosen mercar. Nin ela nin seu irmán pedían nada porque sabía que non llelos podían comprar. Na casa, a mamá poñíalles dous chourizos pequenos que eles viran facer para ese día, pero gustábanlles máis collidos esa mañá na habitación e fritos para o xantar.

Aí arredor dos nove anos, unha mañá de Reis, ademais da madriña, chegou a tendeira dos xoguetes cun paquete que lle deixaran os Reis para o neno, que era músico porque xa sabía tocar no harmonio do papá coas dúas mans. Aquel xoguete era precioso: un piano encarnadiño coas teclas brancas e negras porque teñen que ser así, que iso xa o sabía ela. E a nena pediulle a seu irmán se lle deixaba que fose dos dous. El díxolle que si, claro. Case todo era dos dous. Tamén os cacharros da cociña e os soldadiños, os contos e a imprentiña de goma para escribiren os seus contos. Pero caéronlle as bágoas.

De alí a un pouco, o papá mandoulle ir ao seu cuarto e mirar ben se había algo para ela.  A nena abriu a porta e viu un sobre pequeno riba da cama. Abriuno e leuno dun tirón, porque lía moi ben. “Querida Helena: Nós tamén che queremos moito. Compra con estas 25 pesetas o que máis che guste. Un abrazo dos tres”. A nena quedou aleuta. ¿Como era posible que os Reis existisen, que lle trouxeran aquilo sen llelo pedir e mesmo que tiveran unha letra bastante parecida á do papá que  coñecían tan ben de lle apuntar as medidas dos clientes que el ditaba ao tomalas ? ¿Como era posible que os Reis escribisen cartas? ¿Como era posible que o papá se equivocase?

Volveu meter no sobre e o billete na carta e foi onda os papás para llelo contar. Eles tampouco daban creto. E dixo o papá:

 -Parece que os Reis existen, Helena. Eu estaba equivocado. E, se existen, non podían esquecerse de ti, que es unha boa nena. Se cadra é que non saben que vivides xuntos. Eles tamén se poden equivocar como me pasou a min.

Entre todos pensaron que o mellor sería que a mamá a acompañase para mercar as cousas que quixese. As cousas foron uns zapatos de color marrón preciosos e unha carteiriña con flocos, que a mamá dixo que era de charol, encarnadiña como o piano, na que meteu as pesetas e perragordas que lle sobraron.

A nena xa creu moi pouco tempo nos Reis, pero pagara a pena vivir aquel día, aínda que nun momento fose moi triste.

 

 

DEUS GARDE AS OVELLAS

TOXO ANCARÉS

Faltaba por aparecer naquela escena telúrica o fenómeno que máis respecto impoñía. Era o trono, que veu con maio e aumentou en xuño, dándonos moitos sustos polas tardes. Cada descarga que retumbaba no aire metíase nos vales facendo eco multiplicador. Quizabes soaba algo parecido polo Olimpo cando os gregos inventaron a Zeus.

-¡Deus garde as ovellas! –dicían as mulleres en oración tras das descargas, pois estaban no monte cos rapaces.

Se eu daquela tivera lido a Castelao (Se eu fose autor, en Cousas), entendería mellor aquelas nais e avoas que non mentaban os nenos, senón as ovellas. Así de dura era a vida e non estivo mal tela tan cerca.

Había unha nena e un neno –dos meus vecinos máis próximos- que as sacaban xuntos, Vivían nas estrema dun arco de circunferencia que definía o camiño e tiña a escola no medio. Chamábaa el e poñíanse de acordó desde as airas para lles abrir a porta da corte. Pasaban a tarde xuntos e á volta xebrábanas no medio do camiño. Ninguén diría que non acabarían xuntos, porque eran inseparables. Pero aquela nena é a única coa que converso con certa frecuencia en Becerreá e sei por ela que non, que non estaban feitos un para o outro como pensabamos.

A escola empezara canda os tronos a perder alumnos día a día e a mediados de maio xa só quedaba eu. Os veciños pedíanme que “puxese punto”. Supoño que se sentían incómodos comigo furgándolles na conciencia. Pero eu permanecín alí, cumprindo o rito de abrir e pechar á súa hora. Logo sentábame na mesa profesoral a estudar para aquelas oposicións mentres pasaban as horas. Todo o mundo dicía que preparalas debidamente levaba moito tempo e algo habería de certo na afirmación.

A escola valeira era unha dor enorme para min. ¿Que facer nunha situación tan complicada? Eu tampouco non era o mellor exemplo de esixencia porque fora só escolarizada ata os sete anos, que me sacara meu pai considerando a escola un niño franquista –non lle faltaba razón-. E sen embargo non perdera nada por ter estado fóra todo aquel tempo, aínda que me parecía que o meu alumnado non ía ter as oportunidades que fora buscando eu e a familia consentira.

¿Que facían as compañeiras dos arredores? O mesmo ca min, comprender a situación e, se acaso, marchar para a súa casa con todas as consecuencias. Pero eu non. Cando menos, seguía alí agardando todas as mañás polo miragre dalgunha aparición aínda que fora esporádica. Pero non chegou xa máis. Nin sequera os pequerrechos, porque a xente xa tiña decidido que se acabara e acabada quedaba de feito. Preferían levalos canda eles para o traballo e así non estaban condicionados polos horarios de entrada e de saída.

Cando se acabou a sesión de tarde, empregaba este tempo liberado pola legalidade para facer máis longas paseadas ou para acompañar a mamá e o bebé a gardar o gando nun prado, camiño de Santalla. Aquel neno era un xoguete e pasabamos o tempo mirando o que medrara aínda que fose dun día para outro. Entre el, nos as dúas, a facenda e o prado debíamos compoñer a ilustración dun conto de fadas. Se tronaba, separabámonos das árbores sentándonos a ras do chan para evitar os raios. Para o trebón, levabamos senllos mantelos dos que facían as tecelás e as mulleres utilizaban para cubrirse en lugar do paraugas, porque abrigaba máis e estorbaba menos. A min regaláranme un e só o usaba para esta circunstancia. ¡Quen mo dera hoxe!

Pero o trono traía con el tamén algo bo: callaba o leite. Poucos alimentos teño catado alí con máis pracer que aquel leite tremecente. Unha tarde, subín a Borzoado para visitar un cliente amigo de meu pai. Estaba acompañado dunha filla que viña de Barcelona cun rapaciño duns 3 anos. Entre nai e fillo falaban catalán. Ela ofrecíalle unha cunca de leite callado e el non o quería. Foi a tprimeira nova que tiven do iogurte.

-No t’agrada? És com el iogurt…

El seguía dicindo que non coa cabeza mentres o fillo dunha criada, que aínda andaba de gatas, comía a presadas o Cola Cao dun bote que atopara aberto. Era unha situación moi chocante. Un permitíase o luxo de elixir e o outro atrapaba o que podía. Toda unha lección do que consegue a sorte xa ben cedo.

Aproveitando os días grandes, un domingo fun tamén andando á feira de Navia, pasando por aldeas das que sabía o nome, como Baio; ríos dos que falaba meu pai, como o Ser, e coñecer a Póboa de Navia. Daquela Navia era unha vila moi vital que lucía sen nostalxias do tempo ido o castelo e a ponte. Hoxe creo que ten señardade sobre todo das feiras recén idas.

Unha tarde, xa contra o final, estivemos no prado co neno mentres pacían as vacas, algunha tamén co seu cuxiño. O meniño estaba riseiro como nunca, a nai era a persoa máis feliz do mundo e eu tamén o era por contaxio. Cerca da noite, subimos a costa a modo, oíndo as chocas do gando e facendo plans para o día seguinte. Pero, pola mañá, veunos espertar a realidade máis terrible: aquela criatura coa vida por percorrer, o dono da felicidade de súa nai, morrera súbitamente de noite.

Os poucos días que faltaban para marchar foi un dó permanente. Aquela morte, unha das que marcou a miña vida, foi a que me fixo sentir o frío polo cerro do lombo, a que me ensinou a non ter certezas nos plans do futuro, a que me deixou o corazón varrido ata de bágoas.

Pero a miña vida profesional quedaba iniciada, aínda que se ía interromper un ano mentres non aprobase a oposición. Por iso aquela folla de servizos que tiven que manexar tantas veces durante corenta anos, comezaba con DEZ MESES E ONCE DÍAS DE SERVIZOS INTERINOS EN VILAVER, CERVANTES, LUGO.

Acabara de abrir as ás para aprender a voar.

 

 

 

AVE, OH DEUSA STERCORE

XA VEU A PRIMAVERA

Polos primeiros de abril, cando espertou a deusa Stercore, encheuse a aldea do arrecendo da fecundidade e empezaron a cantar os eixos dos carros de abono cara as terras onde se plantaban as patacas. Canda a saída ao aire daquel olor a esterco que nunca me foi desagradable, ao contrario, sempre o identifiquei co renacer da vida, asomaron as flores das árbores, as violas e as primuliñas dos ribazos, e as margaridas e xacintos dos prados. Aquela orde secreta veu acabar tamén dando orde tácita de que se acabase a escola da mocedade e as veladas nocturnas á escoita do transistor vido de Buenos Aires cando cantaba Antonio Molina, e sobre todo, á miña aprendizaxe idiomática e ancestral que tanto ben me trouxo.

Coa primavera, Vilaver e a súa contorna parecíanse algo menos ao bosque que acochaban os compoñentes animados e inanimados, naturais e culturais de La saga de Gösta Berling, a novela da Nobel sueca Selma Lagerlöf que eu lera varias veces. Vërmland semellábase moito ao sitio ao que me levara o azar a través dunha lista de escolas vacantes en procura de interina. Gösta Berling, a comandanta de Ekeby, Berencreutz, Mariana Sinclaire, o pastor de Broby, a tía Gustava (nos Ancares tamén se lles chamaba tíos aos anciáns) e ata a presenza imaxinaria do Gran Oso de Gurlita desapareceron tamén do meu horizonte asociativo. Sen neve, sen frío e sen polavilas, esvaeceuse aquela ilusión xeográfico-literaria.

E xa entrando maio, empezaron a faltar esporádicamente algúns escolares. A aldea retomara xa a vida plena e aquelas criaturas eran tamén man de obra necesaria para o sostén da familia. Seguindo a máxima da señora Xenoveva –tan velliña que perdera a idade na memoria e ata nos papeis que arderan no rexistro en San Román- que se move aínda pola miña infancia, “O traballo dos pequenos é pouco e o que perde é un louco”, empezaron a lles atopar ocupación.

Cada casa tiña o seu ordenante, a persoa que mellor organizaba –xeralmente o “cabeza de familia”- que, pola mañá, repartía o traballo do día tras do almorzo. Daquela, cadaquén asumía unha tarefa fósese grande ou pequeno. O traballo que facían os escolares era gardar as ovellas, un gando abondoso nos montes de cervantes, das que obtiñan lá, queixo, carne para “un día” –léase, festa- e algún diñeiro nas feiras, porque as vacas levábanse aos prados. Tamén portaban comidas ás fincas onde os adultos andaban a traballar en horario continuado e outra chea de cousas que puidesen abordar segundo a idade. A madurez daquela infancia para asumir responsabilidades érame ben coñecida, pois eu tamén fora nena traballadora á que moi cedo lle puxeran nas mans incluso a responsabilidade de abrir petos nunha prenda, que era meter un corte tras do que xa non había remedio de corrección.

Tamén foi no comezo da primavera real, que non baixaba de abril, cando veu á súa casa unha rapaza monxa á que lle deran un permiso para convalecer dunha enfermidade. Era dunha familia que eu trataba moito e fixen boas migas con ela o tempo que estivo alí, que non foi moito. Evidentemente falabamos de asuntos relixiosos. Aquel encontro no escenario dunha natureza exuberante e co templo pechado toda a semana era moi curioso, porque eu sempre unía o concepto relixioso co retiro nun  templo. A bo seguro que, se daquela coñecese a Prisciliano, me volvería alí priscilianista porque a natureza chamaba a selo. Non obstante, as conversas con aquela rapaza que eu sabía monxa, aínda que alí vestía como unha muller máis da aldea, ían ter tamén unha influencia importante na miña vida posterior, aínda que se mostrou pasaxeira.

Daquela mesma primavera gardo tamén unha marca que me acompañará mentres viva e aínda menos mal que quedou aí. Nunha das escasas viaxes a Becerreá, case sempre camiño de Lugo, chovía e eu non estaba moi ben de saúde. Lucianín, o rapaz da casa que era un amor de neno, acompañoume a Quindous para que eu fose no macho e tivese menos camiño que andar.

Quizabes deba indicar a aquí, para quen non coñeza os Ancares, que son montañas novas e, polo tanto, moi empinadas, tanto que dá medo asomarse ao borde dos camiños desde os que se oe cantar o río noviño contra os penedos de orixe, pero non se pode ver. Eu levaba un paraugas encarnado e nunha destas, o macho volteou a cabeza, viuno e espantouse. Deixou o camiño e tirou monte abaixo. Eu caín moi pronto, pero quedei enganchada no arreo pola man do paraugas que se colgou do estribo. Lucianín, como un xigante, deuno dominado. Aínda me parece mentira aquela ousadía nun rapaz duns once anos. Cando puiden soltarme abracei o neno desa maneira na que só se fai algunhas veces na vida. A pesar de todo, sentinme capaz de seguir andando, notei que non rompera nada e xa non quixen volver montar. Contra a súa vontade, que era seguir, mandei o neno de volta para a casa.

Segundo avanzaba no camiño íame doendo o corpo, aínda que podía andar e así cheguei ata a casa. Pero algo quedou marcando en min aquela data: as secuelas dunha lesión muscular na perna esquerda xusto debaixo do xoenllo. É a miña ferida de guerra, algo que levei sempre con orgullo e que non me impediu poñer unha saia curta, ou unha minisaia cando me pareceu oportuno facelo, que foi ben poucas veces por certo.

UN CHAQUETÓN COR FRAMBUESA

CHAQUETÓN COR FRAMBUESA PASEANDO POLA PRAZA DE ESPAÑA DE LUGO

Á volta das vacións, medrando xa algo os días ao seu ritmo, tal como facía o alumnado nos seus progresos, a relación coas familias fíxose aínda máis fluída e empezaron a aflorar prexuízos pedagóxicos e problemas ocasionados polo contraste dos cambios culturais. Un día díxome o pai de I. e. A., dúas nenas, unha xa no límite da escolaridade, que mandar as fillas á escola era un atraso: ler e escribir non as conducía máis que a escribirse cos mozos. Non me parecía posible que o pensase, pero o peor foi que non logrei convencelo do erradísimo que andaba. Ou sexa que aquelas irmás ían á escola porque o facían os outros e porque que no inverno non había nada mellor no que as ocupar. Iso comprobeino máis tarde, non só con elas, pero non quero adiantarme, que pretendo ir narrando con algún creiterio cronolóxico

Outro día un pai veume contar moi contrariado que A., o seu neno de oito anos, fora pasar as vacacións a Madrid e que se lles volvera un señorito. Polo visto, chegou esixindo prato para comer a diario –nas casas facíano maioritariamente en cunca- e calzar zapatos, cando eran zocos ou zocas o que se levaba a diario. Eu mesma, por erguer os pés da lama e telos quentiños, alí calzaba zocas de zapatilla. O certo é que o rapaz era fino de seu, tanto polo físico como polas formas. Imaxino o que a chegada a Madrid supoxo para aquel neno cando eu, sete anos máis tarde, quedei fascinada pola gran cidade.

Ata daquela, os libros non abrían brechas entre eles e as experiencias do medio ambiental e sociocultural en que se desenvolvían os escolares. Calquera daquelas enciclopedias valía igual para alfabetizar en Vilaver que na Coruña ou Soria, se temos en conta que a lingua propia non contaba para nada. Outra cousa sucedería algo máis tarde cando, sen aconteceren outros cambios na súa vida, lles chegaría unha ficha solicitando enumerar as partes do seu cuarto de baño cando nas casas só tiñan un banqueto no que colocar a palangana para se lavaren. A pór de estar absolutamente descontextualizados, aqueles libros tiñan auténtico valor universal para un territorio en ditadura que non contemplaba as diversidades.

A sección oficial da escola acababa ás cinco e acortara o tempo de descanso media hora para a mocidade que, xa en marzo, ás seis e media quería estar fóra para facer algún traballo. Levaban máis tarefa para a casa para a faceren de noite, que tamén era cando eu estudaba co meu carburo no cuarto, xa metida na cama que tiña un cómodo colchón de lá.

Recordo ben aquel cuarto que daba á aula da escola. Tiña unha fiestra á fronte da porta e a cama quedaba á esquerda. Cando cavilo nel, véxome cruzando a porta cunhas carpetiñas de cartolina azul cheas de folios. Matriculárame nun centro a distancia para os problemas e análise lingüística do primeiro exercicio da oposición, que quería ver corrixido o meu traballo. O proceso de me facer propietaria dunha escola xa estaba comenzado.

Na aldea había algún neno pequecho e á volta das vacacións naceu o máis noviño. Foi unha marabilla ilos visitar a el e a súa nai, como adoitaba facerse naquel tempo porteando libra de chocolate e botella de viño Sanson. Era o terceiro recén nacido que vía. O primeiro é un lóstrego de recordo perdido na infancia e o segundo é de cando fun facer as fotos da primeira comunión, recén parida a fotógrafa. A aquel neno collinlle moito cariño, tamén porque pertencía á parentela da casa onde vivía.

As fins de semana aproveitaba para facer visitas máis demoradas e incluso ía ata Santalla ver a compañeira. A diario, e mentres permanecía na cociña onda o tiro, lugar de honra porque alí ía máis calor, poñíame a tecer coas espetas. Cando a cociña non tiraba ben e saía fume, a señora Xulia íame dando ordes educadísimas para que colaborase:

-Señorita, cerre o tiro se non aborrece.

Ou ao contrario. Esta fórmula de pedir utilízoa moito no seu recordo, pois foi unha auténtica avoa para min.

Primeiro fixen medias de lá verde escuro e medios de varias cores. Despois púxenme ao chaquetón de cor frambuesa. Mercara o estambre en Lugo, cos primeiros cartos, canda unha bufanda que me acompañou moitos anos e  unha saia plisada de tergal de cadros cun conxunto –chaquetiña e xersei- todo en varios tons de azul. A saia plisada e o conxunto a xogo facían furor na moda. Ata a mercara nunha tenda de luxo da rúa do Progreso, chamada Filigrana. Para o chaquetón fixen os meus patróns en papel de xornal, elixín un punto bonito e foi unha prenda moi útil unha gran tempada.

A primeiros de marzo baixei para ir cobrar a Lugo ao Banco Hispano Americano, que estaba na praza de Santo Domingo, onde tiñamos as nóminas. Desde Becerreá levei uns zapatos de tacón, dos que nunca fun avogosa, pero algo había que cambiar para ir a Lugo. Volvín cos pés desfeitos e en bixocas. O sentido do deber, que eu compartía coa familia, non permitía aprazar a incorporación ao traballo e a viaxe en taxi tantos quilómetros era impensable. Así que cheguei a San Martín sen saber como ía poder andar trece quilómetros.

Ao baixar do coche batín con D. Jacinto Legaspi, o cobrador da contribución que me coñecía de nena cando sacaba os recibos dos clientes do papá. Viume a traza e preguntou que me pasaba. Díxenllo e mandoume esperar. Abriu o seu garigolo e púxose unha rea longa de homes á espera. Preguntou se alguén subía cara Quindous a cabalo. Ergueron a man os dous que estaban de últimos. Volveu preguntar se a algún non lle importaba dar un rodeo de tres quilómetros e só ergueu a man o derradeiro. Daquela mandouno pasar diante, despachouno e pediulle que me levara ata Vilaver.

Aquel día a viaxe foi doada. Subín no cabalo ata a casa, mentres o home fixo o camiño a pé. Quixen convídalo a tomar algo en Quindous pero non aceptou e seguimos. Ao chegarmos, démonos a man e separámonos sen escatimar eu en darlle as grazas de canta forma souben facelo. El, con suma cabaleirosidade, quitoulle toda a importancia.

E si sei que a tiña. Que Deus llo presente no ceo, como dicían por aquelas terras da xenerosidade, hoxe case privadas de habitantes.

 

PAN E COMPANGO EDUCATIVO

Coa tenacidade do tempo, foi pasando o trimestre das horas máis ocupadas. Entre a infancia e a mocidade, dúas modalidades ben diferentes de traballo, ía sementando o que sabía daquela. Para eles era moito, ben sei, e eu quería compartilo. A min quedábame tamén moito por aprender, da educación e da vida, se é que eses dous conceptos son separables para a humanidade. E alí foi onde adquirín aprendizaxes novas e valiosas.

Cara o final, empezaron a caer as primeiras falopas de neve. Alí aprendín a predicir a neve polo arrecendo do frío, que era moito, pero dos fornos que cocían mandábannos latas de brasas case a diario. Aquel pan, xa que logo, era unha dobre benzón. Por un lado traía o alimento e o seu sabor singular, que será sempre o pan que eu querería, e por outro a calor que nos permitía sentir os pés e as mans como propios.

Para facer o pan traballaba toda a familia. Os homes ían moer, traían a leña e roxaban o forno. As mulleres amasaban. Os nenos ían buscar o formento e devolvelo anovado. A cunca que porteaban era o último vestixio de propiedade comunal. Andaba dunha casa para outra recuberto do sal que se usaba na matanza e tapado cunha folla de verza. Facía unha delgada corteza amarelenta e  axiña ulía forte a acedo. En véndoos ir e vir coa cazola que gardaba o segredo que fai medrar a masa, gustábame pensar que eu tamén tiña algo de lévedo que lles faría ir medrando por dentro e que eles traspasarían á súa prole.

Unha mestra de aldea –posto reservado ás mulleres nas escolas unitarias- tamén era un ben comunal. Eu así o entendera sen o ter lido en ningures. A educación é un ben comunal que non está centralizada en nada nin en ninguén. Non se sabe de quen se aprende o que se aprende nin a quen lle debemos as nosas aprendizaxes nin a quen llas remitimos. O arrecendo dunha lileira ou dun bulbo primaveral que se atopa á beira dun camiño plántase na túa terra e acaba formateando a túa sensibilidade. O que ves, oes ou escoitas, pasa a formar parte de ti, a ser un elemento operativo. O que eu aprendín aquel inverno en contacto coa cultura rural tan ben conservada sei que marcou a miña vida para sempre, que me fixo máis humilde e máis humana, que me uniu cos antergos e co meu pobo.

Aquel pan de centeo, sacado ao monte coa aixada e o fouciño, era unha obra de arte. Por iso en cada casa sabía de súa maneira. Dependía de ser de un ou dous leldos. Pero tamén do xeito de amasalo e doutras variantes que pasaban desaparcibidas. Con aquel pan, cocíase tamén a bola sobada –sen lévedo e amasada en auga fría-, para comela de urxencia, e a empanada, que levaba touciño e chourizo, ademais de cebola e pementos se os había, cando era para diario. Leonor, a muller nova da casa onde vivía, botálle, polo tempo, follas de remolacha, que substituían as acelgas. Necesitaba comer verduras e buscara esa receita de empanada que nos gustaba a todos. Cada vez que nunha restauración moderna descubro espinacas entre masa, acórdome daquela precursora e sorrío con saudade.

Do mesmo xeito que eu era xenerosa, aquela xente érao aínda máis comigo e convidábame a comer a empanada cada vez que cocía, o que viña sendo moi frecuente. Iso permitíame visitar algunha palloza e coñecer modos de vida que parecían extintos. O gando sacaba a cabeza pola pexigueira para comer e o arrecendo a herba seca que mougaba no pesebre mentres comíamos nós era unha experiencia moi curiosa.

Alí coñecín a luz dos ganzos na casa e a das fachas por fóra para camiñar de noite. Pero nunca lles oín contos da Santa Compaña. Aquela xente que habitaba unha realidade dura, vivía na realidade. Sen ningún complexo diante de min, a diferente e máis afortunada, pero na realidade.

No primeiro trimestre tamén se comían corolos –castañas cocidas- con leite, que eu aprendín a valorar como alimento diario. E caldo no xantar, o delicioso caldo, inigualable, de verzas ou nabizas. Os repolos plantábanos, pero acaban no maseiro dos porcos porque non tiñan sona de verdura sa.

E así, cos domingos máis libres para calcetar e ler, foron chegando as vacacións. Ía estar fóra quince días. O camiño era moi duro, aínda que a ida se fixese case baixando todo o tempo. Eu estaba a gusto, pero tiña ganas de ver os meus e as miñas cousas, e de contar toda aquela experiencia profesional e persoal. Estaba segura de que na casa a entenderían no mesmo sentido que eu lle daba. Aínda así, a mamá dicía que miraba todas as mañás para o pico grande, baixo do que ela me sabía e facíao con tristeza. Meu irmán, que estudaba o primeiro curso de Maxisterio por libre, quería que lle axudase nalgunhas cousas. As festas de Nadal na miña casa eran entrañables, aínda que as pasabamos sós os catro, e xa me tardaba cantar acompañada doutras voces e escoitar o acordeón que tan habilmente tocaba o papá.

A mañá da marcha púxose a nevar. Como non podía levar peso amañei unha bolsa mínima e saín moi a tempo de coller en San Martín o coche das catro e pico. Os nenos viñéronme despedir e foron un pedazo comigo rindo e pisando a neve, que aumentou algo ata coroar Quindous. Daquela saíu o sol e o ceo estaba azul, fermosamente azul. A neve mantívose na chaira e, ao ir baixando xa abandonara a estradiña, aínda que quedaba nas xestas e nas árbores. Os tellados de Sabadelle e de Valgos tamén estaban cubertos.

A noite de antes, no transistor botaran Les enfants du Pirée. Toda aquela viaxe, canda o frío e o olor que solta a neve, acompañoume esa canción nos oídos. Faltaban corenta anos para que pisase Grecia, visitase o Pireo e atopase parecidos entre a Hélade e os meus montes e rías, que daquela eu tampouco coñecía. Pero ben sabía que deixaba en Vilaver, por quince días, os meus nenos do Pireo. E que aquel era un lugar do mundo onde se podía ser feliz con pouca cousa.

FEIRAS, FESTAS E MERCADOS

RURAL ANCARÉS

Os autobuses que trasladaban os feirantes levaban este letreiro na fronte. Cargaban tamén na baca e eran bastantes os que cirulaban pola estrada xeral A Coruña-Madrid, apartándose cara o destino, porque as feiras tiñan para a xente do rural importancia económica e eran o mellor recurso de socialización.

Nas feiras facíanse tratos de compra venda, pero tamén se vía a parentela, se saudaban os amigos e se aumentaban con outros novos. Nas feiras, os vellos evocaban e compartían recordos, os novos moceaban e os máis pequenos divertíanse e saían “ver mundo”. Eu tíñalles moito apego aos feirantes porque o foran meu avó e meu pai neno, que ían a Navia desde Becerreá a pé con burro alugado para a mercadoría, trinta quilómetros de ida e trinta de volta. E tamén dúas tías –unha a miña madriña- venderan nas feiras.

Desde nena sabía o calendario das feiras da rodeada, que daquela duraban desde a mañá á noite. Becerreá tivera unha moi importante os días 12, feira do ano en setembro, pero perdérase e non a puido soerguer un intento do alcalde Loxo Rosón. Seguían as do 3 e 19, esta tamén moi grande por San Xosé. En Navia eran feira o segundo domingo e o 29. En Pedrafita, o 5 e o 21. Estas eran de relevancia nunha grande contorna transfronteiriza con León e Asturias. Como feiras menores, o 15 en As Nogais, o 17 en San Martín da Ribeira, o 18, en Baralla e o 28 en Quindous.

Os de Vilaver ían resolver as cousas de certa importancia a Becerreá e a Navia. Pero a súa feira natural estaba en Quindous, a un paso. Subían a ela grandes e pequenos, con tal de deixaren cubertas as necesidades asistenciais da casa. E eu tamén, que era unha veciña máis. Alí xuntábame coa mestra de máis cerca, a de Santalla, de familia represaliada coñecida dos meus, cousa que nos unía moito. Vivía en Lugo, estaba casada e tiña dúas nenas pequechas coas que soñaba toda a semana.

En Quindous atopaba tamén as amizades becerrenses da familia do Zoilo, que levaban un camión con mercancía variada. Un estudara comigo e, cando non tiña moito que facer, dabamos polo campo unha voltiña. Algún día baixei a Becerreá, ao recolleren, na cabina daquel camión. Vin nas  últimas curvas costaneiras e moi pechadas por riba de San Martín como xogaban os feirantes coa vida para gañala, aínda que xa sabía que a xente daquela familia era moi traballadora e moi sufrida.

En Quindous comprábase material escolar, polo que tras das feiras aparecía a rapazada coas súas cousiñas novas. En Quindous tamén se comía na taberna, que era como ir xantar hoxe a un tres forcados. En Quindous dábanse voltas de paseo con máis ilusión que pola Rúa da Raíña de Lugo. Aquela feira rompía a monotonía das nosas vidas e amañaba a economía de moitas casas vendendo gando menor ou excedentes que se comerían ben na casa se non houbese necesidade de cartos para completar o autoconsumo.

Pensando naquela feira e naqueles nenos que, por exotismo para eles, preferían comer sardiñas “de bombo” a galo asado, saíu esta canción para O libro de María, publicado en 1983, que naceu como un manual de urxencia para arrolar e darlle cultura galega o máis normalizada posible á nosa meniña.

 

O GALO DE VILAVER

 Era un ovo

que nunca viu tixela,

que nunca foi á feira,

que nunca se estrelou.

 

Era un ovo

que estivo vinte días

debaixo da galiña

que máis cedo chocou.

 

Era un ovo

que quixo erguerse pito,

que fuxiu da empanada

e mais do San Ramón.

 

Era un pito

que foi chegando a galo,

erguéndose á mencida,

deitándose ao solpor.

 

E a carteira

da ama está baleira

e o galo vai na feira

co queixo e co xamón.

 

A feira á que fora parar aquel galo ben coñecido meu era a de Quindous.

OS NENOS

A CESTA DA MEMORIA

Sen eu ter lido unha palabra de Pedagoxía Diferencial, Psicoloxía Evolutiva ou Orientación Escolar, a parroquia de San Xusto de Vilaver poñía nas miñas mans unha aula cheíña de nenos, entendendo por nenos ambos xéneros, como se facía daquela.

É certo que era a cambio dunha soldada miserable, pero iso non afecta á altura da misión. Afortunadamente eu non tiña a conciencia das limitacións que vin despois de adquirir algo de capacitación nestas disciplinas, e outras afíns moi necesarias, grazas a unha licenciatura en Filosofía e Letras (Sección de Pedagoxía) pola Universidade Complutense nove anos máis tarde. Todo ao contrario. De ignorante, era máis afouta.

“Pedagoxía é a ciencia da arte de educar”, repetía ás veces co paladeo de quen estrea profesión. Sabía que formación científica non tiña, pero esa eiva obrigábame a compensar a acción da parte artística. Aquel traballo estaba sostido pola creatividade na reacción inmediata e libre ante as circunstancias e características que ía coñecendo en cada alumno. Cando un facía unha pequena traxugada que eu debía corrixir, saía a parte artística da interpretación, aínda que ás veces me gañase o alumno. Así foi cando intentei que Ovidio confesase que rompera as tapas do libro, que el chamaba xustamente capelizas. Eu tiña indicios suficientes e díxenlle que sabía que fora el, porque llo notaba nos ollos. Con corrección e humildade, sostívome a mirada ao contestar: “Iso dos ollos élle un conto”. Ou cando quería apurar a Darío dándolle ánimos en lugar de solucións ás súas dificultades de aprendizaxe e me respondía con naturalidade: “Non se me dá. Xa o saben na casa e non me reñen”. Ou as artimañas que buscaba para lle ensinar a Videlita a correcta pronunciación do x de extraordinario ou excelente e cada vez as pronunciaba peor: “Ecquestraordinario, ecquescelente”. Son algún dos exemplos daquela “arte  aplicada” á educación e ben veces fracasada.

Segundo os seus dotes, os seus ritmos e as súas habelencias, aqueles nenos ían aprendendo mellor ou peor o que eu trataba de ensinar. Acataban ben as normas e mostraban un respecto case excesivo ante a figura da mestra. Aquelas familias, nas que non había nin riqueza nin pobreza extremas, preparábanos para obeceder e ter un comportamento inchatable. Aínda estaba viva a divisa “pobres, pero honrados” que transmitían aos seus fillos como unha valiosa herdanza.

Só tiña dous irmáns díscolos. Xa fora advertida por seu pai, nunha feira en Becerreá, de que ían dar que facer: “Eu téñolle dous que son moi xudeus, moi xudeus”. E érano. Terían sobre oito e dez anos e bateran o récord das traxugadas coñecidas con algo que a pouca xente se lle ocorrería que puidese pasar, tanto pola paciencia que esixe dos actores como pola resistencia impensable do paciente, que debera resistir hipnotizado. Depilaran medio burro, seguindo o cerro do lombo escrupulosamente. Ninguén sabía como puideron conseguilo, pero os veciños así o testemuñaban. Sabiamos que oír ou non o transistor pola noite pasaba porque eles non tivesen a tentación de desenganchar a antena, que ía algo lonxe da casa. Pero nunca se atreveron porque a min tíñanme o respecto compartido pola colectividade.

Así e todo, e a pesar da autoridade coa que unha mestra por nova que fose estaba investida naquela aldea, tendo unha rolda de primeiros lectores arredor da mesa, o máis pequeno sacou de navalla e, con mestría desigual, empezou a desbastar no pupitre facendo oco para o seu corpo como se labrase un púlpito. Cando un compañeiro mo veu dicir disimuladamente, xa levaba excavados uns quince centímetros. Pero non houbo problema nin con el nin coa familia, que veu pedir desculpas e amañar o pupitre con rapidez. Daquela, as familias eran, en calquera caso, o apoio da autoridade docente.

Os nenos e as nenas estaban ben integrados entre si. Os maiores coidaban dos pequenos fose cal fose o seu xénero. A aula era un proxecto solidario onde os que sabían máis lles ensinaban aos que sabían menos, como se fosen monitores, e coidaban uns dos outros nos recreos que se facían no medio do camiño. Só con aquela engranaxe se pode entender que fosen capaces de traballar todos mentres eu ía dirixindo a miña atención grupiño a grupiño.

Os nenos eran, sen dúbida, o mellor daquela escola enclavada nunha paisaxe de soño, pero coa vida máis dura que se poida imaxinar, pola orografía, polo clima e polo aillamento das comunicacións. Tanto que a aldea está hoxe practicamente deshabitada. Son aquelas mulleres e aqueles homes que eu tiven na rolada escolar os que veñen darlle vida no verán desde os lugares a onde foron resolver a súa vida, maioritariamente nos arredores de Barcelona.

 

 

MERLO, MELRO, MIRLO

AMOREANDO SABERES

Sabedora de que aquela xuventude non recibira ensino institucional, andaba eu cavilando en darlle dúas horas de clase polo inverno, ao acabar a miña xornada de traballo. Pero antes de eu propór a miña idea, xa veu solicitarmo unha representación de pais.

O maior problema era a falta de luz. Coas candilexas e as velas sería imposible. Catar se o amañabamos con carburo, que suplía bastante ben a luminosidade eléctrica e non era moi caro. As familias tiñan candil, para unha ocasión, e con dous ou tres abondaban para a aula. Eu non lles cobraría e o carburo pagaríano a escote. E así quedamos.

Ao día seguinte xuntáronse  ás seis da tarde uns vinte mozos e dez alumnos dos meirandes para reforzo, que boa falta facía. Para esta clase non era necesario o Caderno da Lección Diaria que levaba escrupulosamente por se viña a Inspección ou a Sección Feminina. Para elas, e como lección ocasional, tiña eu bordado o tema de Santa Teresa de Jesús (15 de outubro). As leccións comezaban todas cos obxectivos invariables de “desarrollo del espíritu de observación, atención, etc”, tratasen do que tratasen. Era o que me ensinaran a facer e eu conformábame con iso. Pero nesta clase non era necesario darlle conta a ninguén. Eramos libres para ensinar e aprender. Os alumnos pedíanme o que máis crían necesitar. Uns, ler e escribir. Outros, as catro regras. E isto eu completábao co que vía que máis precisaban, xeralmente das dúas cousas.

O carburo metíanos de cando en vez un fogonazo. A cambio dábanos luz e un arecendo a excepción que facía aquelas clases atractivas para todos. Sen eu pretendelo, tal traballo íame dando nunha perspectiva da educación. Dous anos máis tarde (1962), Paulo Freire, desde o Departamento de Extensión Cultural da Universidade de Recife, tería a oportunidade de aplicar as súas teorías alfabetizando 300 traballadores de plantíos de cana de azúcar en só 45 días. Eu tardaría oito anos en coñecer aquela pedagoxía liberadora, pero xa estaba comprobando que resultaba útil ensinarlles aos adultos o que lles interesaba conquistar para desenvolveren a súa vida e que este traballo había que facelo sobre a súa realidade.

Levabamos quince días neste labor cando apareceron uns serrantinos portugueses para preparar a madeira dunha obra. Traían de axudantes a tres familiares de entre 12 e 16 anos que quixeron sumarse a aquelas clases á carta, despois do duro traballo de tirar polo serrón. Eles querían aprender algo de contas e de xeometría. Por acordo dos compañeiros, admitímolos sen gastos de carburo. Eran moi traballadores e comunicativos, e fixeron moi boas relacións na aula.

Penso agora en que lingua faciamos a experiencia. Canta aprendizaxe eu adquirira nas clases e nos libros estaba en castelán. Non sabía escribir en galego nin o consideraba lingua para a aula ata doce anos despois. Pero era a miña lingua e cos meus paisanos non se me ocorrería falar doutra maneira. As clases regradas impartíaas en castelán, contra toda lóxica, pero así estaba mandado e mesmo ben comprendido. Pero hai un detalle daquel traballo singular no que aínda non reparara. Os rapaces lusos que nos acompañaron quince días estaban sempre a teimar en que non falabamos ben, que non se dicía merlo, senón melro. Xa que logo, saía o tema na  aula onde a perversa lóxica mandaría dicir mirlo.

E estou convencida de que naquela clase, agás na lectura dos textos que iamos tendo á man e na escrita regrada de ditados, cartas, ou documentos, o galego era a lingua que falabamos todos con normalidade, a lingua materna da que tan cerca se sentían os nosos tres visitantes.

 

 

PERIGOS DAS DO MEU TEMPO

VIRGO EN MAÑÁ DE BRÉTEMA

Nas polavilas só aparecían rapaces e apúxenllo a que as rapazas non sairían de noite. Pero na primeira misa á que baixei, tampouco estaban e iso estrañoume máis. As do meu tempo, polo que fose, non se mostraban en público.

Cando preguntei polas mozas, respondéronme  que as mandaban con algún parente para Barcelona, pero non me dixeron o porqué. Había un tabú con este tema e seguín coa pesquisa ata descubrir que era o problema da seguridade feminina, as esforciaduras –esforciar, no galego da zona é violar- ás que se vían sometidas as rapazas que andaban soas co pastoreo ou noutros labores.  Só permanecían na aldea as que non tiñan irmán e as meirandes de prole numerosa que axudaban a criar. Nese ano que me ocupa, eran só dúas e unha aínda viña á escola.

Tiña eu oído que antano houbera un home en Barra –non moi lonxe de alí- que tiña dez denuncias por tal delicto no xulgado e o día que ía a Becerreá para un dos xuízos, violou a unha pastora cavilando que que máis tiñan dez que once causas.

No mundo rural eran frecuentes estes abusos, tanto como que a eles se refire a cantiga popular que cantaba a xente quizabes allea ao seu significado:

Maruxiña, Maruxiña,

a do refeixo amarelo,

se te atopo no camiño

non che ha de valer “non quero”.

Aquela sociedade buscaba solución para os problemas máis duros das mulleres, pero tamén estaba sentando as bases da súa propia demolición. Noutros aspectos, a relación entre os sexos era abordada dunha maneira ancestral e, ao mesmo tempo, avangardista que fun coñecendo algo máis tarde. Se un home deixaba a unha solteira embarazada, non lle daba as costas ás obrigas de pai. Sen chegar a recoñecer a criatura, facíase, en parte, cargo dela coa tolerancia da súa muller. E, se era neno, encargábase el de lle ensinar un oficio mesmo traéndoo temporalmente a vivir á propia casa. Esta actitude tiña certa semellanza coa sociedade máis avanzada que recoñece para os fillos naturais o dereito á herdanza de seu pai e tamén coas relacións que se orixinan nas familias con fillos e fillas doutra parella.

As mozas do meu tempo deixaban a aldea á que eu chegaba por motivos de seguridade… Eu non ía andar soa pastoreando, pero si iría a Santalla ver a compañeira e andar moitos quilómetros de viaxe por camiño e estrada desertos, cando menos para ir cobrar cada vez a Lugo – Banco Hispano Americano- con parada na miña casa.

A primeira vez, baixei con algo de medo, pero non había outra. Coincidín á volta no autobús cun mozo algo máis vello ca min que tamén se apeou en San Martín da Ribeira e colleu o meu camiño. Iamos subindo case xuntos e ao pouco tempo empezamos a falar e fomos de palique ata Quindous, porque el seguía Ancares arriba e eu xa empezaba a ladear as dúas montañas.

Ao día seguinte, un veciño que foi mercar algo a Quindous, veu coa nova de que chegara a garda civil buscando un asasino fuxido do cárcere, que subira desde San Martín, e que xa deran con el. Daquela sentín un gran calafrío polo lombo. Aquel mozo atento e conversador que trouxera ao lado durante tanto tempo era un asasino!

Naquel mundo rural que me seguía a parecer idílico nunca pasei medo por ser muller. Sería catro anos máis tarde, na cidade de Lugo e vindo dun profesor amigo que me acompañaba á pensión, cando coñecería o pánico de me defender con uñas e dentes dun potencial violador.

 

 

UNHA VECIÑA MÁIS

DECADENCIA DO RURAL

A miña antecesora era de familia de avoengo, ben coñecida no concello e fóra del. E, igual que pasou co título, estaba chamada a ser o modelo de relacións sociais. Quizabes por iso, as mulleres da casa aconselláronme baixar a Fondevila, onde a outra señorita e a irmá que traía con ela facían visitas.  A xenea da casa grande, na que vivían unha nai coa súa filla, viña dos Fernández de Témez y Lasso de La Vega, familia fundadora e posuidora doutros varios solares en Cervantes: San Román, Quindous -que  aínda conserva o seu castelo-, Santalla e O Fabal.

E alá baixei unha tarde a Fondevila polo atallo do Laciar -camiño costaneiro que pasaba todo o inverno cuberto de lazo- para presentarme nunha visita de cortesía na que fun ben recibida e cumprimentada cun café e unhas pastas no comedor dunha casa enorme, escura medio deshabitada e decadente, que case me daba medo.

Se daquela tivese lido a Otero Pedrayo, quizabes me entusiasmase topar de cerca co desmoronamento da nosa fidalguía, da que a casa e as mesmas mulleres daban fe. Pero eu non coñecía nada da nosa historia nin da nosa literatura, agás os poemas de Rosalía e Curros que me ensinara meu pai.

Por iso volvín arrodeando pola outra punta da aldea para non subir o repeito, cavilando que o mellor era ser unha veciña máis e relacionarme co común da xente,  empezando polos clientes da xastrería, cos que xa tiña algún trato. Eles axudaran a pagar os meus estudos, como me recordaran meus pais antes de saír da casa. A xente eran tamén os familiares daquel alumnado que me acababa de poñer a vida nas mans. ¡Canta responsabilidade empezaba a ver por diante! A xente era tamén aquela familia que me acollía na casa, que desde a primeira hora me parecera do mellor.

Ao pouco tempo, e como non coñecera  ao meu propio, empecei a chamarlle padrín ao señor Xaime, porque así lle chamaba Lucianín, o neto que era alumno.  Xulia e Leonor, sogra e nora, eran mulleres cheas de sabedoría, cada unha ao seu xeito, moi cariñosas comigo. E o Luciano pai era tamén un home de moito xeito.

Na casa había un transistor,  que permitía ter alí vida social. Era o primeiro que vía e o único medio de comunicación dunha aldea afastada, sen electricidade. Por iso, naquela cociña, grande e acolledora, facíanse polavilas para escoitar a Antonio Molina. Adoraban as florituras da súa voz, que se lles debían parecer ás pravianas, o canto máis admirado naquela zona arraiana con Asturias e León.

Eu sentábame  entre eles, por riba do tiro da cociña económica, o sitio que me deixaban para ter quentes os pés, a escoitar “Soy minero” -moita daquela xente tiña familiares nas minas do Fabeiro e de Laciana- e “Yo quiero ser mataor”. ¡Quen me diría daquela que, pasados os anos, Alfredo, un dos alumnos pequenos, ía facer en Barcelona unha pequena incursión no mundo do toureo!

Grazas á normalidade que lle dei á miña vida naquel momento de abrir as ás ao mundo, aquel curso escolar coñecín a realidade de Galicia comendo en moitas casas o caldo e o compango, sabendo como se vivía nas pallozas co gando comendo por detrás, aprendendo a manexar  o tear coas tecelás. Tamén cardei, fiei e torcín lá. E corteilles o pelo ás nenas que querían ir guapiñas á escola.

Aquel mundo, sen eu sospeitalo, tamén era un mundo condenado á decadencia e hoxe en franca desaparición,  mais aos meus ollos aínda se mostrou tal como viña sendo séculos atrás: unha terra habitada e produtiva a pesar de todas as dificultades, unha sociedade solidaria no traballo e unha comunidade na que a presenza do ensino institucional era unha referencia con prestixio polo moito que o necesitaban mesmo para a súa estima.