A LINGUA ESTÁNDAR

A maioría dos falantes de Galicia expresábanse nos seus dialectos e nas súas variantes. Eran analfabetos na lingua que falaban, por incapaces de lela e escribila. É doado rastrear as fontes das súas aprendizaxes máis formais, pois cambian de idioma en contextos non habituais, por exemplo, para repasar unha conta. “Tres por siete veintuno y me llevo dos”. Aínda hoxe, sábese en que lingua están alfabetizando un escolar pedíndolle que conte os dedos da man. Son aprendizaxes enraízadas nunha poboación que non adoitaba usar a súa fala con quen consideraba máis culto e facíao nunha lingua estándar allea á súa vida, que aprendía na escola, nas igrexas e nos escasos medios de comunicación que tiña ao seu alcance. Crían parecer máis lidos e importantes cando utilizaban unha lingua distinta á que falaban coa súa xente, coa súa veciñanza e na maioría do seu trato cos que lles eran iguais.

Acontecía, pois, que trataban de transmitirlle á prole aquela lingua allea, ás veces mal aprendida, por considerar que se falaba igual en todas partes, que estaba nos libros, que lla ían esixir na escola e que lle permitiría mellorar de estatus social. A situación dos pais que falan cos fillos nunha lingua allea a eles era vista con total normalidade pola xente. O galego era a “lingua proletaria do meu pobo” (Celso Emilio Ferreiro), que non se falaba igual no Ribeiro que en Camariñas, á que lle había que superpoñer outro estándar para dar a talla de cidadán preparado. O gaiteiro de Lugo –repertorio popular galego por excelencia- traía nunha copliña crítica con tal situación: Hai quen non vale un pitillo/ nin sementa un gran de millo/ nin ha de heredar un rego/ e dálle azoutes ó fillo/ pra que non fale galego”.

Pero hoxe o galego posúe xa a variedade estándar, que é o nivel culto que os falantes dunha lingua abandonada á súa sorte precisaban buscar noutra. Ese é o galego no que se imparten as clases, se dictan as conferencias, se escribe na prensa e se utiliza –se hai vontade de facelo- en calquera institución. Esta lingua supera os dialectos orais, que foi a maneira de falar de sempre. E todos os rexistros dun idioma son compatibles. Os cántabros non falan como os andaluces, mais os xornais publicados en ambas comunidades escribiranse igual. Porque iso é o que pasa con todas as linguas do mundo cando conviven en normalidade cos seus falantes.

Publicado en El Correo Gallego (31-10-14)

9. ESPIDO

A antuca vírase sempre vestida con ampla saia negra, ora pregada polas dobreces que organizaran as variñas, ora aberta sostida por un merinaque armado capaz de deter o sol e a chuvia. O sol molestábaa seco, deslumbrante, monótono, ferínte… A chuvia viña fría, pero amable. Traía ese tambor que anima o paso, a humidade que dulcifica canto toca, a atmosfera gris que fai andar de présa e gorecerse. O máis bonito da chuvia era que lle permitía soltar pingas como bágoas que non eran choradas. Era pudorosa, pero gustábanlle as cóxegas masculinas do vento  E cando pasou un vento paixonal que lle arrancou a saia, o merinaque e a colleu brutalmente marcándolle cintura, ela viuse obra de arte. Era case un espido a non ser pola humilde minisaia colorada na que sequera tiña reparado.

 

CAÍDAS

Todas as liñas poden conxurarse
para nos conducir cara á intemperie.

FANTASÍA

Hai algunhas paredes que nos pechan
e elas querían ser violoncelos.

O RESPECTO POLA LINGUA

Cando entrou no sistema educativo a lingua galega –xa a Lei de Xeral de Educación de 1970 admitía o seu ensino voluntario- puxemos excesiva confianza nos logros da escola, pero unha lingua ausente das institucións pode ter nelas fundadas esperanzas de futuro. Ao ser oficial na súa comunidade –conxuntamente co castelán- pensamos, con algún fundamento, que adquiriría estatus de uso normal. Para a normalización dunha lingua é necesaria a aprendizaxe polos membros da comunidade que non a saben. Esta aprendizaxe adoita facerse sobre un idioma normativizado que supera a fragmentación do illamento cando a gran maioría dos seus falantes non se enfrontaron nunca aos seus escritos como lectores nin como autores de textos. Polo tanto, había que configurar un estándar sobre as variedades da fala no que se recoñecesen os usuarios para pasalo, o máis unificado posible, á lingua escrita. O fenómeno aconteceu nalgún momento con todas as linguas, dada a altísima cota de analfabetismo universal ao longo da historia, pero o galego tivo que afrontalo todo xunto e en conflito, o que deu lugar a cambios acelerados. Vendo os propios escritos primeirizos tras estes anos dámonos conta da rapidez do proceso.

Outro paso necesario para normalizar un idioma que foi subalterno e non asumido polas clases sociais medias e altas é frear a desgaleguización familiar e social, e crear actitudes de respecto para o seu uso. Combinar axeitadamente a aprendizaxe, as boas actitudes e o ánimo de uso tiña que levar a empresa ao éxito, aínda tendo en conta que dúas linguas en contacto viven forzosamente en conflito e que o bilingüismo non é social senón persoal. Se miramos os resultados conseguidos despois dun tempo que permite xa comprobar os cambios, constatamos que os obxectivos están moi lonxe de ser acadados. Perda alarmante do número de falantes nas novas xeracións, aprendizaxe insuficiente a xulgar polos erros que se están incorporando a través do que algúns chaman con certa alegría “galego urbanita” e a falta de respecto para o seu uso, pois é evidente o desinterese en mellorar o idioma, xa non o oral, senón tamén o escrito, que é máis doado de supervisar. A lista dos nomes das editoriais galegas mal traducidos por corrector automático ao castelán nun medio de comunicación a pasada fin de semana foi todo un espectáculo.

Publicado en El Correo Gallego (24-10-14)

 

RUÍNAS

Puiden sentir
que a destrución fai arte
milimetrada.

PAIXÓN

Hai tentacións mordidas
que arrastran cando asoman.

VAGUEDADE

Unha ventá
só para ver que o tempo
vai de camiño.

AS LANCHAS DO XEITO

A Xeiteira no porto de Setefogas (Rianxo)

Na praza de abastos de Rianxo aínda hai xoubas. Pregunto pretendendo saber se están graxentas e en boa comida e responde a peixeira que non son do xeito, a sabendas de que llas vou dexar se me di iso. Pero ela non engana á vella clienta. O pequeno incidente foi quenm me revelou que 116 embarcacións rianxeiras que usan esta arte non poderán saír de pesca por teren cuberto o cupo europeo.

O xeito é a máis antiga das artes e a menos nociva para as rías, que é o contorno no que faenan. E é Europa quen non lles permite traballar a estes mariñeiros. Cando tanto se fala de soberanías nacionais e de quen as debe exercer, parece imposible que sexa Europa quen goberne as rías galegas, pois estas lanchas móvense dentro das augas máis propias. E Rianxo ten na xouba, e na sardiña en todas as medidas legais, unha boa fonte de ingresos de abril a novembro, pois é ben coñecida a excelsa calidade do produto. O xeito permite que xoubas e sardiñas cheguen aos consumidores nas mellores condicións, pois a rede vertical dun só pano atrápaas individualmente deixándoas presas pola cabeza en cadenseu buratiño do que deben ser manualmente extraídas unha a unha. Se o lance é da “luzada”, é dicir, se foron collidas no amencer, están como vivas e o sabor é exquisito como o do mellor marisco. Ata hai pouco, as mulleres dos mariñeiros poñíanas á venda no Paseo da Ribeira, talmente para a hora do xantar, tapadas cun pano branco e coidadas como o delicado produto gastronómico que é. O outro lance é o da tardiña polo que as xoubas deben estar unha noite recollidas. Aínda así, os peixes son extraídos da maneira na que menos afectada se ve a súa carne, moi sensible a calquera mazadura. Son as sardiñas que garanten, por exemplo, a semiconserva local en zume de limón.

Afectados son tamén os mariñeiros de Cabo de Cruz, quen por rivalidade comprensible, inventaran a copliña: Aí veñen as lanchas do xeito/pescando sardiñas a eito,/ e van cara á banda do mar/ porque os de Rianxo non saben pescar. Este colectivo ten recollida de firmas en Change.org para pedir que Bruxelas non prohíba o xeito a partir do próximo un de xaneiro, tal como reflicte o documento enviado ás confrarías o 22 de maio, para as alegacións. Porque periga o traballo dun milleiro de familias de armadores e mariñeiros que se dedican exclusivamente a pescar sardiña e xouba nas augas interiores da ría de Arousa.

Publicado en El Correo Gallego (17-10-14)

REFLEXO

Medrara na ribeira sentindo o olor do mar, a lenidade dos paxaros e as historias da mariñería que contaban os xubilados tomando o sol no banco. Botaba en falta sentir as pisadas dos humanos, as rodas das bicicletas, a velocidade dos patíns, o tacto dos balóns ao rebotaren… Tamén lle gustaría xogar á escondedela para ser e non ser. Estaba canso de agardar polo aire, de se acanear nel, de servirlles ás pingas de escaleira. Un día que mirou como caía a chuvia en segundas do seu colo, viu que estaba no chan, onde quería estar, ser e non ser, e sentir as pisadas dos humanos…