HOMENAXE A MACEDONIA, Á QUE NON QUERE GRECIA NA UE

Non souben escribir o poema de Ohrid.

Só puiden mesturar no cruxol caligráfico

o arrecendo elexíaco que hai na rosa de outono e as esperanzas na da primavera;

o meu revoo de apátrida andoriña e ese imtempo de brétemas

do que renace cada noite o Zeus que foi cambiando o nome;

o espírito da frauta e o tanxencial desexo dos sentidos;

a epifanía do pemento rubio braseado nos patios e o sangue dunha guerra sorbido polo chan

un pouco máis ao norte ou máis ao sur;

a inversa arquitectura das brancas moradías e o meu revés escuro;

a cólera ourizada do seu lago, e o van urbano e efémero da tarde;

a dolor que se esconde nesa historia que ninguén me contou

e o hieratismo dos frescos sementados no ventre das igrexas;

o enigma das miradas ao meu paso e estas pobres palabras.

 

Ohrid, setembro de 2002

Publicado na revista Dorna

ROSA DE OUTONO

 

VIAXE AO PEQUENO REINO

A piques de facer oito anos, a nena marchou no coche de liña o día da feira do 19 de setembro para volver a do 3 de outubro. Ía cos parentes de Rionaval, ao corazón dos Ancares. O papá dicía que habería que escribilo con b de nabo, que alí non había mar. Cando a nena soubo o que significaba tan bonito nome, o papá xa non vivía para llo explicar.

Fixo o final do camiño andando contra a noitiña pero non cansou. Uns días antes, mentres a mamá segaba herba na lameira de Outeiro, empezou a cavilar e descubriu que era pobre. Pero en Rionaval sentiuse rica. Os parentes tiñan cinco casas, unha moi amañada para vivir, prados esmeraldinos, viña, lagar, tear, unha chea de cortizos e moito gando. Pola mañá, almorzaba torradas con mel e manteiga de vaca xa antes de se erguer, como debían facer as princesas.

E alí estaba Joana, un pouquiño meirande, coa que xogaba e ía a todas partes. Joana quedara soa cando lle mataron os papás naquela cousa que chamaban guerra. Fórana buscar a Barcelona e aínda falaba catalán. Ensináballe palabras. A que máis lle gustaba a nena era paseig. Paseig era ir soltar os pozos aos prados, ver como colgaban as uvas, recoller pexegos por entre as cepas…

No hórreo grande había sacos baleiros gardados como unha reliquia. Estaban cheos de trigo, na casa que servía de almacén, a noite que chegaron os gardacivís buscando os escapados. Dicían que o parente os escondía e lles daba comida para levar ao monte. A familia negou que estivesen, pero non os convenceron e percorreron as casas todas. Ao chegar onda os sacos, pasáronos un por un a baioneta. Derramouse o trigo e tampouco estaban. Daquela pegáronlle unhas labazadas ao parente e marcharon. Joana sabía esta historia. Contoulla e foille ensinar os sacos cortados unha tarde en que as deixaron soas xogando na eira. Pero tivo que lle prometer que era un segredo entre as dúas.

O día do seu aniversario fixéronlle unha festa. A nena acordouse dos papás, pero alí estaba moi ben e pasou un día aínda máis bonito. E entre a solta dos pozos, a vendima, o labor do lagar, da tecelá e todos os paseigs foron pasando os días e chegou a noite do dous de outubro. Avisárona de que había que madrugar moito deloutro día para baixar ao Fabal e coller o coche de liña, que pasaba cedo. Había que se deitar xa e non houbo contos na cociña.

Foi a primeira vez que se ergueu e camiñou de noite, con coidado de non caer, aínda que levaban lanterna. Diante ían outros con facha, que alumeaba algo menos. Cando chegaron de volta e a levaron á súa casa, os papás puxéronse moi contentos e ela tamén, pero axiña se puxo a preparar roupa para volver, porque a quedaba agardando Joana.

Daquela os papás enfadáronse e reñéronlle. E ela chorou. E aínda chorou máis cando viu volver o autobús cargado de xente cara Cervantes.

Aquel fora o seu reino de quince días, o reino que levou ao fondo da memoria prados esmeraldinos, ecos de chocas por entre as uces e sabor a mel.

ANCARES, UN PARAÍSO

DARLLE A VOLTA AO TRAXE

No neoliberalismo que está marcando as nosas vidas e quitándonos os dereitos sociais gañados con tantos anos de esforzo, os ricos cada vez serán máis ricos, os pobres cada vez serán máis pobres e os do medio irán baixando pola escada do benestar. O concepto de rico é bastante claro. O de pobre é máis graduable. Xa o dicía Castelao na viñeta en que o cacique se encaraba co administrado botándolle en cara que se dicía pobre pero tiña unha vaca. Case todos sairemos perdendo e, con vaca ou sen ela, os que aínda agora levan vida digna iranse achegando ás necesidades. Un de cada cinco españois vive xa por debaixo do umbral da pobreza e a tendencia vai a máis.

Os postos sociais que se escalan pódense volver baixar. Quen pasamos pola longa ditadura tivemos que amañamos co que había, que era ben pouco e pouco se botaba de menos. Foi a secuela desa necesidade, unha vez coñecida outra fortuna, a que nos fixo crer que existen os miragres económicos estables e nos axudou a esquecer que nin hai pouco que non dure nin moito que non acabe. As familias que superaron na bonanza as deficiencias económicas foron as que se encargaron de facilitarlle á súa prole a sobreabundanza na que a xente nova andaba metida. A rapazada pasou da roupa para as medras a vestir e calzar exclusivamente marcas competitivas. De comer de xeito saudable a inxerir toda canta cousa se anunciara. De xogar comunitariamente co inxenio e a creatividade a consumir tecnoloxía individual de deseño masivo. Ao mesmo tempo, procuránronlles tamén os mellores estudos con licenciaturas, doutoramentos e mestrados incluídos.

Esa xuventude sofre hoxe a máis alta taxa de paro e xa iniciou o camiño da emigración do século XXI, a emigración máis preparada, o éxodo que entrega mozas e mozos con formación académica de excelencia a outros países para que aproveiten a man de obra especializada sen lles ter suposto desembolsos.

Outravolta as clases medias, sobre as que recae a maior recadación de impostos, lucirán como antano o mesmo traxe máis dunha tempada. Algúns veranse obrigados a darlle a volta ao seu para facelo novo. Recoñecerémolo polo peto superior da chaqueta e o ollal da lapela, que irán parar ao lado dereito. Contra a lóxica e a funcionalidade da maioría destra, ao traxe faráselle servir o mesmo. Pero denunciaranos que a pobreza é quen obrigou a revolvelo.

METÁFORA DO NEOLIBERALISMO

FOLLAS PALMERA

Os traxes viñan de Buenos Aires, que os mandaban os familiaress emigrados en paquetes.

Cando os clientes os traían á xastrería, o papá dicía que procedían do cemiterio de La Chacarita, pero a nena nunca llo creu. No taller facíanse tamén mortallas, que eran traxes de broma, sen forros nin petos e coa chaqueta aberta pola espalda para poder vestirllela aos defuntos. Os que chegaban de alén eran normais, aínda que xeralmente de tallas grandes, por iso había que encollelos segundo os tamaños dos novos propietarios.

Era un traballo que se facía de inverno, cando non había festas para estrear. Aquela roupa adoitaba ser de pano amante, nin frío nin húmido como a pana. Por iso lle gustaba a nena tela nos xoenllos, porque quentaba e daba gusto pasarlle a man. Algunhas veces, tamén ulía a perfume.

Ela desfacía por onde lle marcaban entre cotas feitas coa lispiña de xabrón que o papá usaba para pintar. Non había que descoser todo. Sempre podía quedar algún traballo aproveitable e era unha pena perdelo. Mentres, a señora Xenoveva, que viña alí quecer coa calor humana, recitaba cada pouco mirando para ela, como se dixese unha oración:

-O traballo dos nenos é pouco. E o que o perde é un louco.

E a nena ría. Gustáballe aquela velliña sen dentes que toconeaba co sono e, ao espertar, dicía cousas que soaban como cancións coa música da máquina Newman do papá ou da Singer da mamá.

Para desfacer as prendas había que meter nas costuras as coitelas de barbear que o papá xa non usaba e aínda ulían a pasta Lea. Eran follas Palmera como as que anunciaban os publicistas cun angazo na area da praia de La Concha, onde fora pasar uns días dalgúsn veráns coa mamá á casa dos parentes. Os homes debuxaban os anuncios e despois subían as ondas e ían borrando todo mentres pasaban uns vendedores berrando: “Al rico pirulí de La Habana”, que eran caramelos puntiagudos con pauciño, moi colorados e doces. Por un, deixábase meter na auga a pesar do medo que lle tiña. E sen chorar.

Recordábaos así durante o inverno mentres introducía a coitela, estirando ben cos dedos,  entre os fíos das costuras dos traxes que viñan de Buenos Aires, con moito coidado de non cortar o tecido, que estaba moi avisada. Pero as coitelas portábanse ben. Nin lle cortaban a prenda nin os dedos.

Sen aquel pano mol acariñándolle as mans, os xoenllos e as pernas, seguro que tería pasado moito frío naquela casa de montaña onde os invernos chegaban brancos ata as ventás.

ROUPA

MULLERES RURAIS

O 15 de outubro de 2008 instituíuse o Día Internacional das Mulleres Rurais, ao abeiro da resolución 62/136 da Asemblea Xeral da ONU. Recoñécese nela a contribución das mulleres na promoción e desenvolvemento agrícola, a seguridade alimentaria, o cambio e erradicación da pobreza. En Galicia, historicamente rural, a función das mulleres foi decisiva no seu desenvolvemento, aínda que no campo era frecuente a súa nula ou curta escolarización porque algúns pais consideraban que aprendían a escrita para se comunicaren cos mozos e que non a precisaban para o carteo coa familia desde o servizo militar como os fillos varóns. No pastoreo e nas faenas agrícolas, vivían expostas a violacións e a malos tratos. Eran, ademais, traballadoras do campo e pastoreo, pero, ao chegaren á casa, debían ocuparse dos labores domésticos e do despacho do gando. Tamén dependía delas a crianza da numerosa prole tendo ás veces que traballar nos eidos cos fillos máis pequenos metidiños nas cestas.

Rosalía dedícalles un parágrafo significativo no prólogo de “Follas novas”: “[…] Mais o que me conmoveu sempre, e polo tanto non podía deixar de ter un eco na miña poesía, foron as innumerables coitas das nosas mulleres (…) No campo, compartindo mitade por mitade cos seus homes as rudas faenas; na casa, soportando valerosamente as ansias da maternidade, os traballos domésticos e as arideces da pobreza. Soias o máis do tempo, tendo que traballar de sol a sol, e sin axuda pra mal manterse, pra manter ós sus fillos, e quisais ó pai valetudinario, parecen condenadas a non atoparen nunca reposo senón na tomba”.  Esta situación que vivían as mulleres no século XIX, só en parte superada, seguirá vixente mentres recaian maioritarimente nelas a atención aos fillos e aos dependentes, e o traballo e a administración domésticos.

ALDEA NOS ANCARES

Para millóns de mulleres do mundo, a situación é deplorable, porque a pobreza na que viven fainas máis vítimas da enfermidade e da inxustiza. Por non ter, nin sequera teñen auga ao seu alcance. Pensando nelas ditouse a resolución que pretende tomar medidas para mellorar as súas vidas e a sociedade mentres sexan as que participen na produción dos cultivos e o coidado do gando para alimentar a familia e sigan a diversificar os medios de subsistencia e de proporcionar coidados a infantes, anciáns e enfermos.

 

OS DOUS CAIXAROLOS

ENTRELAZOS DA MEMORIA

A nena fora españolizada o xusto no contacto coa escola dos primeiros anos. Ai! Aquel recreo no que as nenas xebradas dos nenos facían xogos de “saca” con música ramplona e letra patríotica!

Han puesto una librería

con los libros muy baratos,

con un letrero que dice

“Viva Carmencita Franco”…

Pero axiña a librou o papá da escola na que non se trataba igual a todas as nenas. Non lle pesou por ela poque pasou a un faiado dos contos cun irmán-alumno máis pequeno, unha imprentiña para facer letreiros e un tomo da ENCICLOPEDIA DE LA JUVENTUD que traia gnomos e pés de páxina máxicos en gravados de Doré: “Otelo contempla a Desdémona dormida. De Otelo”. ¡Que ben soaban as frases incomprensibles!

Galeguizouse, mentres cosía unhas horas ao día, no taller dos papás coa paisanaxe que parecía saír de LA LEYENDA DE GÖSTA BERLING. Contaban historias, daban noticias, falaban… Os días 3 e 19, que eran as feiras, a vida sabía a polbo con cachelos. E ás veces a pexegos, figos, uvas, castañas, noces, mel, manteiga de vaca e mesmo pan que traían amigos e clientes.

A radio trouxo á casa a música de corda de “El tercer hombre” e a chicharra de “Radio España Independiente. Estación Pirenaica”, que escoitaba o papá. Por iso ela sabía que non se podían contar algunhas cousas. Para obedecer, tiña duos caixarolos na memoria, porque as cousas tiñan que estar nun dos dous sitios. E nunca se equivocou.

Ao cumprir 13 anos quixo estudar. Ía xa cara a españolización definitiva, pero soubo resistir. O papá volveulle recordar que, máis que nunca, debería utilizar os caixarolos. Cando estudaba o Libro Verde para se examinar de FEN, ríase das rimbombancias aprendédoas ao pé da letra. “Como decía José Antonio: En política hay obligación de llegar, y de llegar a la hora justa. El binomio de Newton representaría para la Matemática lo mismo si se hubiera formulado diez siglos antes o un siglo después. En cambio, las aguas del Rubicón tuvieron que mojar los cascos del caballo de César en un minuto exacto de la Historia”. Había que sabelo e non facerlle caso. E así seguíu transitando por dous mundos paralelos moitos anos…

Dos mortos que había nunha cuneta perdidos sabía moito, pero non dicía nada. Por iso era amiga de todos. O papá tamén tiña dous caixarolos.

E a mamá era a realmente forte, a pedra angular daquela casa.

TORTILLA DE COGOMELOS

 

Os macroboletus, cantharellus cibarius e cropinus comatus son moi axeitados para comer en tortilla.

Ingredientes:

Cogomelos,  ovos, allo, perixel, aceite de oliva virxe, pementa branca (optativa) e sal.

Bótase o allo no aceite e, cando empeza a bailar, bótanse os cogomelos en pedaciños e o perixel picado. Sálase e bótase a pementa, se gusta. Frítese e, cando perde o líquido a fritura, engádense os ovos batidos e cállase a tortilla.

¡Bo proveito!

Tortilla de boletus edulis

 

COMO TRATAR OS COGOMELOS DE INVITADOS DE HONRA

Cando os cogomelos chegan á casa, deben ser considerados invitados de honra. Por iso procuraremos darlles boa acollida e tratalos con sumo respecto e xenerosidade.

A primeira mostra de consideración é miralos de novo, dándolles un repaso para comprobar que os coñecemos a todos. Ningún estraño debe permanecer na intimidade do noso fogar, así que será esta a hora de tomar a última decisión verbo de quen nos acompañará á mesa.

A seguir, e para acollelos como visitantes de luxo, sexamos rituais na súa benvida.  É a hora de revitalizar con eles as vellas fórmulas, tan de noso, “Ben, ¿e tamén? Ben ¿e por aló?”, para nos interesarmos pola súa saúde, que tanto vai afectar a nosa. E ante a imposibilidade de que o propio cogomelo nos informe co cumprido da súa palabra, indaguemos se se atopa atacado polos vermes ou demasiado vello. Se así fose, devolvámolo a un lugar axeitado canda aquelas partes dos sans non aproveitables. Así poderán cumprir debidamente o seu papel de material biolóxico tan importante para o monte.

De seguido, e tamén copiando da vella cortesía, ofrezámoslles uns ritos de limpeza. Porque a preparación dos cogomelos comeza cun aseo minucioso que oxalá teña xa antecedentes no monte onde deberon quedar os pés inservibles, os himenios en esponxa dos boletus se non son noviños e os aguillóns dos hydnum. Retirar os tubos maduros e a cutícula dun cogomelo é sacarlle gran parte dos metais pesados que pode almacenar.

Pero, contrariamente ao que pasaba nos tempos rituais que acabo de evocar, cando se lle proporcionaba auga e xabrón a quen cruzaba a soleira da nosa porta, aos cogomelos non lles vai ben a auga, porque xa lles sobra de seu e acabará enchoupándoos e dificultando a elaboración culinaria. Así que primaremos a limpeza en seco, como nas boas tintorerías, sacando a cutícula cando nos sexa doadamente desprendible, cepillando as superficies cunha brochiña suave, limpando cun paniño húmido onde se poida, dando un soprido forte se fose necesario para espantar esas moutiñas que atopa sempre quen se comporta minuciosamente cos labores de limpeza e mesmo sacudindo o cogomelo dándolle uns golpes lixeiros coa folla dun coitelo deitado.

Algúns resultan moi doados de asear, sobre todo os de pé alto, coma as macrolepiotas, que distan moito da terra. A elas abonda case sempre con lles raspar as suaves escamas do sombreiro co canto dun coitelo. Tamén os macroboletos, que, ao quitarlles as cutículas e o himenio, quedan limpiños como un bebé á saída do baño. Sen embargo, os que aparecen ao final do outono ou a principios do inverno, cando as pingas da chuvia salpican o lixo e a terra enchoupada se apega con facilidade a todo o que lle queda cerca, estarán manchados moitas veces e a súa limpeza será máis esixente. No caso dos cantharellus, os argubazos engánchaselles nos recoveques do sombreiro e nos pregos do himenio, de xeito que resulta moi complicado deixalos como os xorros do ouro, e nunca mellor dito dada a súa cor dourada. Tamén pasa algo parecido cos sombreiros dos hydum, que se volven visguentos coa humidade e apégaselles todo o que lles cae pon enriba. Nestes dous casos, eu métoos debaixo da billa e doulles unha ducha rápida, mentres os repaso coas mans. Despois déixoos escorrer e póñoos un tempiño en papel de cociña ou nun pano absorbente para que lles quite a auga. Os lactarius, se fixese falta, aguantan tamén a ducha.

Unha vez escolleitos e ben limpos, os exemplares que non sexan consumidos de inmediato han pasar ao frigorífico para que a baixa temperatura deteña a súa descomposición. Deben colocarse onde se gardan as verduras e, a poder ser, envolveitos nun pano húmido e ben escurrido. Hai quen recomenda darlles antes un escaldado rápido, pero esta operación restrinxe bastante o uso que posteriormente se fará deles.

Boletus listos para seren cociñados.

BENVIDA A UNHA NOVELA

Entre as cousas bonitas que trouxo o outono foi a novela que acaba de publicar a artista multidiciplinar Luz Darriba. Tiven a sorte de ver como se xestou Toda la gente errante e como naceu ese proxecto en crowdfunding ou micromecenado, do que tamén formo parte.

Cando unha artista ten formación tan ampla, por estudos e experiencia, non debera estrañanos que busque diversos soportes para expresarse, incluso a palabra escrita. Pero xa non se estila ser persoa renacentista como aquelas que o asumiron facéndoo ben en varias parcelas de entrega ás artes e ao saber. Hoxe, se se dá o caso, non adoita ser o xénero da novela o que se busca, porque este gran formato esixe unha forte  arquitectura na que sobrepoñer unha narración complexa. Pero a artista plástica que empezou a gañar premios coa palabra esta primavera –o primeiro foi o “Ánxel Fole” de relatos convocado polo Cocello de Lugo- estaba afeita a traballar xa sobre arquitecturas: a muralla de Lugo, que cubriu de libros, e os numerosos edificios e prazas sobre os que foi facendo instalacións galardoadas en diversas cidades do mundo.

E pasou á novela. Eu coñecín as orixes de Toda la gente errante a finais de 2010, cando tivo a amabilidade de me achegar unha primeira redación na que dúas mulleres, desde puntos de partida ben diferentes, inician unha aproximación transformadora ao entraren en contacto polas esixencias da vida actual: a moza preparada, en tránsito pola xeografía, que precisa aceptar calquera posto de traballo, e a anciá á que a familia lle busca unha coidadora que supla as súas atencións e afectos mentres acaba o seu tránsito vital.

Aquel borrador foi un descubrimento. Luz Darriba, en lendo eu aquel proxecto xa avanzado, víñaseme a revelar como novelista cunha bagaxe cultural enorme, unha capacidade expresiva rechamante e un gran coñecemento da sociedade dos nosos días como a cosmopolita que é. O resultado final non fixo máis que confirmar aquela impresión dos inicios. O seu coñecido empeño en contribuír a un mundo mellor transparéntase en Toda la gente errante a través dos dous personaxe principais Julia e Virtudes e os personaxes masculinos, secundarios que actúan como causantes, todos eles maxistralmente trazados. Toda la gente errante é unha novela fresca, profunda, de temática moi actual e escrita con técnica depurada.

LEPIOTAS EMPANADAS CON ALI-OLI

 

Hoxe foi cea de gourmets ao modo do que máis me gustan as lepiotas.

Para este prato teñen que ser exemplares moi novos, recén abertos e moi compactos

Os ingredientes: lepiotas, ovo, fariña, pan rilado, aceite de oliva, sal e salalsa ali-oli.

Pártese a lepiota radialmente, pásase cada pedazo por fariña, ovo batido e pan rilado.

Frítese en aceite moi quente por ambos lados, colócase en papel absorbente para lle retirar o exceso de graxa e pónselle sal fino por encima a gusto.

Sérvese moi quente con ali-oli para mollar.

Como sempre, ¡bo proveito!

LEPIOTA EMPANADA